خاطرات امام خمینی(ره) از حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی
حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی(ق) از فقیهان بزرگ و مراجع تقلید معاصر شیعه، نقش مهمی در نهادمند کردن تشیع در روزگار اختناق رضاشاهی داشت و یکی از برجسته‌ترین و تأثیرگذارترین علمای دینی شیعه معاصر بود. و عالمان بزرگی چون امام خمینی، حجت کوه‌کمری، بافقی و …(قهم) از شاگردان مبرز او به‌شمار می‌روند.
نوشتار پیش رو، مرور کوتاهی است به دیدگاه امام خمینی(ق) درباره مواضع و فعالیت‌های آیت‌الله‌العظمی حائری(ق) در دوره استبداد رضاشاهی.
تأسیس حوزه علمیه در آن روز، کمتر از تأسیس جمهوری اسلامی نبود.
امام خمینی(ق) اقدام آیت‌الله حائری(ق) برای بنیان‌گذاری حوزه علمیه قم را همواره تأیید و از تلاش‌های ایشان قدردانی کرده‌اند. در دیدگاه امام، رشد و باروری حوزه قم، کار دشوار و پیچیده‌ای بود که به‌همّت آیت‌الله حائری شروع شد. امام تلاش‌های آیت‌الله حائری برای رشد دین‌داری و حفظ حوزه علمیه را در زمانه رضاشاه و دوره شدت یافتن سیاست‌های استعماری انگلیس بسیار مهم می‌دانستند و همچنین درباره نوع کنش‌ورزی آیت‌الله‌العظمی حائری تأکید دارند که این منش، مانع از تعرّض حاکمیت به حوزه علمیه شد؛ چراکه آیت‌الله حائری می‌کوشیدند، مرزهای خود را با حکومت حفظ کنند تا مبادا به یکی از خط قرمزهای آن، یعنی ساحت حوزه، لطمه‌ای وارد شود. شاید به‌همین دلیل است که امام خمینی(ق) فرموده بودند: «اگر مرحوم حاج شیخ در حال حاضر بودند، کاری را انجام می‌دادند که من انجام دادم و تأسیس حوزه علمیه در آن روز، از جهت سیاسی، کمتر از تأسیس جمهوری اسلامی در ایران امروز نبود».1
قدردانی امام خمینی از آیت‌الله حائری، به‌دلیل محافظت از تشیع و در عین حال تأکید بر اینکه بستر و زمانه آیت‌الله حائری، اجازه فعالیت سیاسی را به ایشان نمی‌داد.2
بی‌رغبتی آشیخ عبــدالکریم حائری به ریاست بر حوزه
آیت‌الله‌العظمی شبیری خاطره‌ای از امام خمینی(ق) نقل می‌کنند که: وقتی انگلیسی‌‌ها در سال 1341ق علمای عراق (آقای سید ابوالحسن اصفهانی و آقای نائینی«رهما») را به ایران تبعید کردند، قبل از ورود آنها به قم، آیت‌الله سید محمدتقی خوانساری به حاج شیخ عبدالکریم حائری(رهما) اصرار می‌‌کند که این چند روز درس‌‌ها را تعطیل کنید. آقای حاج شیخ به تعطیلی دروس تمایل نداشت و می‌‌گفت که تعطیلی دروس در روز ورود آقایان کافی است.
آسید محمدتقی اصرار می‌‌کرد و حاج شیخ هم زیر بار نمی‌‌رفت. سرانجام آقای خوانساری به حاج شیخ عرض کرد: آقا! مردم بر می‌گردند!
حاج شیخ با شنیدن این حرف ناراحت شد و گفت: آقا! شما تصوّر می‌کنید که من برای گرفتن این منصب حرص می‌‌زنم و علاقه دارم که رئیس بشوم؟ خدا شاهد است که اگر در یکی از این روستاها زندگی کنم، طبع من مایل‌تر است، از اینکه متصدّی ریاست بشوم. من به این امور رغبتی ندارم.
آیت‌الله خوانساری خیلی خجالت کشید و گفت: نه آقا! من نمی‌‌خواستم جسارت کنم و بگویم، مردم از شما برمی‌گردند. منظورم این بود که مردم از دین برمی‌گردند و عقایدشان سست میشود.3
ابراز ارادت مکتوب امام خمینی(ق) به حاج شیخ
امام خمینی(ق) در سال 1309ش بعد از اتمام تعلیقه بر «فوائد الرضویه» مرحوم قاضی سعید قمی، ضمن تشریح جملاتی درباره اوضاع نابه‌سامان حاکم بر آن زمان، حفظ و سربلندی اهل قم و حاج شیخ عبدالکریم را از خداوند منان طلب می‌کنند:
«نوشتن این اوراق[را] به پایان می‌برم که دین و اهلش را تحقیر می‌کنند، بر اهل شریعت ظلم می‌ورزند، حرمت اسلام و ناموس قرآن را علناً می‌درند، قوانینی بر خلاف قرآن وضع می‌کنند، عرصه را بر اهل علم تنگ نموده و آنان را مجبور به فرار می‌کنند، لباسشان، لباس شهرت معرفی شده و جائی برای ماندن ندارند. خداوند شهر قم را برای‌مان دار امن و سرور بگرداند و آن را در دوره زعامت حاج شیخ عبدالکریم حائری، از شرور روزگار حفظ نماید.» (امام خمینی، 1375: 160-159).4
شــوخی‌هــــای آیت‌الله‌العظــــمــــی حــــائری(ره) با طلاب و مردم
امام خمینی؟ره؟ در باب چهارم از کتاب شریف «چهل حدیث»، به یک رذیله اخلاقی به‌نام «کبر» پرداختند و ضمن توصیه‌ای جهت مبارزه با نفس اماره، گفتند:
اگر نفس از تو تمنا کرد که صدر مجلس را اشـغـال کن و تـقـدم بـر هـم‌قـطـار خـود پـیدا کن، تـو بـرخـلاف میل آن رفتار کن. اگر تأنّف مى‌کند از مجالست با فقرا و مساکین، تو دماغ او را به خاک مالیده، با فقرا مجالست کن، هم‌غذا شو، هم‌سفر شو، مزاح کن. ممکن است، نفس از راه بحث با تو پیش آید و بگوید: تو داراى مقامى باید مقام خود را براى ترویج شریعت حفظ کنى، بـا فـقرا نشستن وقع تو را از قلوب مى‌برد، مزاح با زیردستان تو را کم‌وزن مى‌کند… بـدان تـمام اینهـا دام‌هاى شیطان و مکاید نـفـس اسـت. جـنـاب اسـتـاد مـعـظم فقیه مکرم، حاج شیخ عـبـدالکریم حـائرى یزدى که از هـزار و سـیصـد و چـهـل تـا پـنجاه و پنج، ریاست تامه و مرجعیت کامله قطر شیعه را داشت، همه دیدیم که چه سـیره‌اى داشـت. بـا نـوکر و خادم خود هم‌سفره و غذا بود، روى زمین مى‌نشست، با اصاغر طلاب مزاح‌هاى عجیب و غریب مى‌فرمود. اخیراً که کسالت داشت، بعد از مغرب بدون ردا، یک رشته مختصرى دور سرش پیچیده بود و گیوه به پا کرده در کوچه قدم مى‌زد. وقعش در قـلوب بیشتر مى‌شد و به مقام او از این کارها لطمه‌اى وارد نمى‌آمد. غیر از آن‌مرحوم، از علماى خیلى مـحـترم قم بودند که به هیچ‌وجه این قیودى که شیطان شما براى شما مى‌تـراشـد، در آنـهـا نـبـود. خـود، بـضاعـت خـود را از بـازار مـى‌خرید، بـراى مـنـزل خـود آب از آب انبارها مى‌آورد، اشـتـغـال بـه کار منزل پیدا مى کرد، مقدم و مؤخر و صدر و ذیل، پیش نظر پاک آنها یکسان بود. تواضعشان بـه‌طـورى بـود که مـایه تعجب انسان مـى‌شـد و مـقـامـات آنـهـا مـحـفـوظ بـود، محل آنها در قلوب بیشتر مى‌شد.5
مسمط بهاریه در مدح امام عصر(عج)
و تخلّص به‌نام آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی(ق)
امام خمینی(ق) همواره خدمات دینی آیت‌الله‌العظمی حائری(ق) را بسیار سودمند می‌دانستند و درباره اهمیت اقدامات ایشان در اشعار بلندی تحت عنوان «بهاریه» که مربوط به سال‌های تقارن عید نوروز و نیمه شعبان است، گریزی به مؤسس حوزه علمیه قم در قرن اخیر، آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، به‌عنوان زمینه‌ساز ظهور می‌زنند. قسمت‌هایی از یکی از بهاریه‌ها چنین است:6
پادشاها! کار اسلام است و اسلامی پریشان
در چنین عیدی که باید هر کسی باشد غزل‌خوان
بنگرم از هر طرف، هر بیدلی سر در گریبان
خسروا! از جای برخیز و مدد کن اهل ایمان
خاصه این آیت که پشت و ملجأ اسلامیان شد
راستی! این آیت‌الله گر در این سامان نبودی
کشتی اسلام را، از مِهر پُشتیبان نبودی
دشمنان را گر که تیغ حِشمتش بر جان نبودی
اسمی از اسلامیان و رسمی از ایمان نبودی
حَبّذا از یزد، کزوی، طالعْ این خورشید جان شد
*در جای دیگر نیز سروده‌اند:
عالم شود از مقدمش، خالی ز جهل، از علم پر
چون شهر قم، از مقدم شیخ اجل، میر مهین
ابر عطا، فیض عمیم، بحر سخی، کنز نعیم
کان کَرَم عبدالکریم پشت‌وپناه مسلمین
گنجینه‌ی علم سَلَف، سرچشمه‌ی فضل خلف
دادش خداوند از شرف بر کف زمام شرع و دین
در سایه‌اش گرد آمده، اعلام دین از هر بَلَد
بر ساحتش آورده رو طُلّاب از هر سرزمین
یا رب! به عُمر و عزتش افزای و جاه و حرمتش
کاحیا کند از همّتش آیین خیرالمُرسلین
ای حضرت صاحب زمان! ای پادشاه انس و جان!
لطفی نما بر شیعیان، تأیید کُن دین مُبین
توفیق تحصیلم عطا فرما و زُهد بی‌ریا
تا گردم از لُطف خُدا، از عالِمین عامِلین
آنچه از دیدگاه امام خمینی(ق) درباره سیاست‌های مذهبی آیت‌الله حائری(ق) برداشت میشود، چنین است که طریقه امام همان طریقه آیت‌الله حائری است؛ اما شیوه عملکرد امام به‌جهت تغییر در اوضاع و احوال زمانه مقداری تفاوت کرده است.7
پی نوشت:
- پرتال امام خمینی، معرفی و شرح حال اساتید امام خمینی و تأثیراتشان بر امام: www.b2n.ir.
- سیدحسن امین، «جمهوری اسلامی ایران و نظم سیاسی بین‌المللی»، روش‌شناسی علوم انسانی، ش 20 (پاییز 1378)، ص 20.
- جرعه‌ای از دریا، ج 4، ص507.
- مقدمه کتاب تعلیقه امام بر «فوائد الرضویه» مرحوم قاضی سعید قمی
- منبع: شرح چهل حدیث،ص 97.
- روح‌الله خمینی، دیوان امام: سروده‌های حضرت امام خمینی؟ق؟، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چ ششم، 1374، ص 278.
- پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر.
