گزارشی از فرایند آماده سازی موسوعه 22 جلدی محقق الحائری الیزدی
گفت‌وگو با رئیس مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه
آیت‌الله‌العظمی حاج شیخ عبدالکریم، از مراجع تقلید شیعه، بنیانگذار و زعیم حوزه علمیه قم، از سال ۱۳۰۱ش تا ۱۳۱۵ش بود که از ایشان آثار متعددی به‌جای مانده است. به‌دلیل ضرورت جمع و تدوین آنها و تهیه یک مجموعه مستقل و ارزشمند، دبیرخانه یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم، آماده‌سازی«موسوعه محقق الحائری الیزدی» در دستور کار قرار داد. حجت‌الاسلام والمسلمین رضا مختاری، رئیس مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه، از دستاندرکاران و مرتبطین تدوین موسوعه در گفت‌وگویی، به چگونگی فرایند آماده‌سازی موسوعه آثار این عالم ربانی پرداخته که مشروح آن بدین شرح است:
در ابتدا توضیحی در باره اهمیت و فرایند تهیه آثار و تدوین این موسوعه بیان بفرمایید.
آیت‌الله اعرافی در جلسه‌ای صریحاً به آیت‌الله استادی گفت که شما شورای نگهبان موسوعه حائری و موسوعه محقق نائینی(رهما) باشید و در هر دو موسوعه، فقط آثاری را که شما تأیید می‌کنید، چاپ می‌شود؛ در غیر این صورت چاپ نخواهد شد.
ایشان هم تا آخر اسفند سال گذشته (اسفند چهارصد و یک) کار را به‌خوبی دنبال کرد و بخش اعظم کار پیش رفت و بعد از آن، بنده واسط بین آیت‌الله استادی و دستاندرکاران موسوعه هستم و نقش مستقلی در این کار ندارم؛ لذا نظریات آیت‌الله استادی را به محققان و دستاندرکاران موسوعه منتقل می‌کنم و با مشورت و اعمال نظر ایشان، کارها دنبال می‌شود.
این موسوعه بیانگر جامعیت علمی حاج شیخ عبدالکریم حائری(ره) و مکتب قم است.
- اصلاحیه‌های دقیق آیت‌الله استادی
آیت‌الله استادی استفتائات حاج شیخ عبدالکریم حائری(ق) را قبل از چاپ اول تا آخر، بسیار عالمانه و محققانه بررسی کرده‌اند و اشکالات زیادی هم گرفتند و راجع به برخی موارد، نکته‌های کلی هم بیان کرده‌اند.
بعضی آثار دیگر هم که ضرورت نداشت، در موسوعه بیاید، مانند: حاشیه آیت‌الله حائری بر انیس‌التجار ملا محمدمهدی نراقی؟ره؟ که فتوای محض بود، به دستور آیت‌الله استادی از گردونه چاپ در موسوعه خارج شد؛ اما آثار فقه فتوایی که اهل علم به آن مراجعه دارند، مانند: حواشی بر عروةالوثقی و حواشی بر غایةالقصوی که ترجمه فارسی عروةالوثقی است، در موسوعه درج شده است.
بنابراین از حدود پنج جلد فقه فتوایی که در دبیرخانه همایش آماده شده بود، به دستور آیت‌الله استادی، فقط دو جلدش در موسوعه چاپ می‌شود؛ یکی استفتاءات و دیگری حاشیه بر عروه و حاشیه بر الغایة‌القصوی.
آیا چاپ استفتائات علمای گذشته در حال حاضر ضرورتی دارد؟
متون فقهی و استفتاءات می‌تواند یکی از منابع شناخت تاریخ فرهنگ و تمدن یک جامعه باشد؛ چون در میان آثار فقهی، استفتاءات؛ یعنی پرسش‌های فقهی مردم و پاسخ مراجع دینی، به‌دلیل اشاره به وضعیت‌های خاص، حاوی اطلاعات باارزشی در زمینه تاریخ اجتماعی هستند؛ مثلاً آن زمان چه مسائلی محل ابتلای مردم بود. این نوع استفتائات و مباحث فقهی علاوه بر جهات علمی که آموزنده است، جهات تاریخی و اجتماعی هم، از لابه‌لای استفتائات به دست می‌آید که برای اهل علم و پژوهشگران علوم مختلف حائز اهمیت است و می‌تواند در شناخت تاریخ اجتماعی مهم باشد.
- «دررالفوائد» حاج شیخ، حلقه گمشده از نظام آموزشی حوزه‌های علمیه
شاید بتوان گفت که حوزه‌های علمیه در حق آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم(ق) از دو جهت کوتاهی کرده‌اند:
- تدریس آثار حاج شیخ در حوزه‌های علمیه به‌گونه‌ای که طلاب علاوه بر خواندن کفایه، «دررالفوائد» بخوانند و این نکته مورد تأکید آیت‌الله شبیری هم هست که بارها فرموده‌اند، طلبه‌ها در کنار کفایه درر هم بخوانند.
- چاپ آثار و توزیع آن
در مورد چاپ آثار حاج شیخ هم، کوتاهی صورت گرفته است؛ البته انتشارات جامعه مدرّسین، سالهای قبل با مساعدت آیت‌الله مؤمنی (ره) برخی آثار حاج شیخ را با تصحیح، چاپ کردند؛ منتهی حواشی «دررالفوائد» به‌طور کامل چاپ نشد.
کتاب صلاة حاج شیخ به‌صورت چاپ ابتدایی قدیم باقی ماند. تقریرات شاگردان حاج شیخ که بسیار متنوع و فروان است؛ به‌خصوص آیت‌الله‌العظمی اراکی؟ره؟ که بیشترین تقریرات را دارد، نه از سوی شاگردان و نه از ناحیه دیگران مورد توجه قرار نگرفت و چاپ نشد؛ البته تقریرات آیت‌الله اراکی بعد از اعلان مرجعیت‌شان چاپ شد.
تقریر دروس فقهی حاج شیخ به‌قلم آیت‌الله حاج سیداحمد زنجانی (ره) پدر آیت‌الله شبیری و یا تقریرات آیت‌الله اراکی (ره) چه آن مواردی که در اراک نوشته بودند و چه آن مباحثی که در قم تقریر فرمودند، بعد از حدود هفتاد سال، تصحیح و چاپ می‌شود. اینها از کوتاهی‌های حوزه علمیه است؛ البته امیدواریم که به طرق مختلف جبران شود.
موسوعه آیت‌الله حائری (ره) با چه عنوان و در چند جلد چاپ می‌شود؟
موسوعه آیت‌الله حائری با عنوان «موسوعة المحقق الحائری الیزدی» در بیست و دو جلد چاپ می‌شود که دو جلد از این موسوعه به‌عنوان مقدمه یا به‌تعبیری به‌عنوان مدخل است.
جلد اول مدخل، سرگذشت و زندگی‌نامه حاج شیخ و مباحث مختلف مربوط به آن است.
جلد دوم، مدخل اجازات حاج شیخ است؛ اعم از اجازاتی که مسقلاً نوشتند و یا اجازاتی که ذیل اجازت مراجع دیگر نوشته‌اند، یک جلد است؛ اجازات شامل: امور حسبیه، اجازات روایی و اجازات اجتهاد.
- تألیفات و تقریرات درس حاج شیخ
غیر از این دو جلد مدخل، بیست جلد دیگر موسوعه به آثار علمی حاج شیخ اعم از تألیفات، تعلیقات و تقریرات دروس حاج شیخ که شاگردانش نوشته‌اند، اختصاص دارد؛ اما تقریراتی که حاج شیخ از دروس اساتید خودش نگاشته بودند، گرچه کم هم بود، در این موسوعه نیامده است. اما توضیح مختصر درباره کتاب‌های چاپ‌شده در موسوعه به‌صورت تفکیک موضوع و شماره مجلدات چاپ‌شده بدین شرح است:
- جلد اول و دوم موسوعه
از این بیست جلد باقی‌مانده به‌ترتیب جلد یک و دو، کتاب صلاة تألیف آیت‌الله حائری (ره) است که کتابی علمی، دقیق و مورد توجه اعاظمی چون: آخوند خراسانی، آیت‌الله بروجردی(رهما) و… قرار گرفته است؛ البته این کتاب در اواخر عمرحاج شیخ در ایران چاپ شد.
- جلد سوم موسوعه
جلد سه، استفتائاتی است که از حاج عبدالکریم باقی مانده بود.
- جلد چهارم موسوعه
این جلد، حاشیه حاج شیخ بر عروةالوثقی و غایةالقصوی؛ ترجمه فارسی عروه است.
- جلد پنجم و ششم موسوعه
«درر الفوائد» حاج شیخ عبدالکریم، با حواشی مختصری که توسط برخی از فقها مانند: آیت‌الله بروجردی، آیت‌الله گلپایگانی، آیت‌الله میرزا محمود ثقفی و آیت‌الله حاج شیخ ابوالفضل زاهدی قمی(رهم) که امکان درج در پاورقی را داشت و نیازی به چاپ مستقل نبود، به دستور آیت‌الله استادی برای سهولت دسترسی محققان، در پاورقی کتاب درر الفوائد درج گردید و با متن«دررالفوائد» در دو جلد چاپ می‌شود.
- جلد هفتم موسوعه
حواشی تفصیلی آیت‌الله میرزا محمود آشتیانی (ره)بر کتاب شریف «درر الفوائد» است.
- جلد هشتم موسوعه
حواشی تفصیلی آیت‌الله‌العظمی اراکی؟ره؟ که در جلد هشتم موسوعه چاپ می‌شود. البته آیت‌الله اراکی دو رساله اجتهاد و تقلید هم دارند که تقریر درس حاج شیخ عبدالکریم (ره)هست. این دو تا رساله همچون بحث اصولی است که با همین حاشیه درر الفوائد چاپ می‌گردد.
- جلد نهم و دهم موسوعه
جلد نهم و دهم موسوعه، تقریرات آیت‌الله اراکی (ره) از درس خارج طهارت استادش حاج شیخ عبدالکریم یزدی (ره) است.
- جلد یازده دوازده و سیزده موسوعه
این مجلدات، تقریر درس صلاة حاج شیخ به‌قلم آیت‌الله میرزا محمود آشتیانی است که خیلی هم، مفصل و دقیق است و هر جلدی حدود هشتصد، نهصد صفحه است.
البته تقریرات دیگری نیز از مباحث صلاة حاج شیخ وجود دارد که در موسوعه نیامده و به‌همین مقدار اکتفا شده است.
- جلد چهارده و پانزده موسوعه
جلد چهارده و پانزده تقریر درس نکاح حاج شیخ، به‌قلم آیت‌الله میرزا محمود آشتیانی است و مجموعاً شش جلد از این موسوعه از آیت‌الله آشتیانی (ره) است.
- جلد شانزده و هفده موسوعه
جلد شانزده و هفده، تقریر درس صلاة و درس نکاح حاج شیخ به‌قلم آیت‌الله سی احمد زنجانی (ره)، پدر آیت‌الله العظمی شبیری زنجانی است. آن مقداری که موجود بود، در دو جلد چاپ شده که قسمت اولش صلاة و بعدش نکاح می‌باشد.
- جلد هجدهم موسوعه
جلد هجدهم تقریر درس مکاسب محرمه و مقداری از بحث بیع حاج شیخ عبدالکریم به‌قلم آیت‌الله اراکی (ره) است.
- جلد نوزدهم موسوعه
این جلد ادامه جلد هجدهم از تقریر بیع درس حاج شیخ به‌قلم آیت‌الله اراکی (ره) است.
- جلد بیستم موسوعه
این جلد، تقریر درس خیارات حاج شیخ به‌قلم آیت‌الله اراکی و آیت‌الله حاج‌آقا رضا مدنی کاشانی (ره) است.
البته تقریرات دیگری هم موجود بود که به‌خاطر پرهیز از تکرار در این موسوعه نیامد.
- مباحث عقلی حاج شیخ (ره)
حاج شیخ غیر از فقه و اصول در موضوعات دیگر کتاب مستقلی ندارد؛ اما در کتاب طهارت به‌مناسبت بحث نجاست کفار در بحث وحدت وجود، بحث‌های عقلی خوبی دارد که تسلط ایشان بر مباحث عقلی را می‌رساند و طوری این مباحث را روان و دقیق تبیین نموده‌اند که گویا یک فیلسوف مثل آیت‌الله شیخ محمدعلی شاه‌آبادی یا علامه حسن‌زاده آملی(رهما)آن را مطرح کرده‌اند. البته از ویژگی‌های حاج شیخ این بود که مباحث مشکل را بسیار روان و گویا مطرح می‌کردند تا همه بفهمند.
- منبرهای اعتقادی حاج شیخ
حاج شیخ از آغاز هجرت به ایران، شناساندن دین را به مردم، در دستور کار خود قرار داد. خود منبر مى‌رفت و زوایاى گوناگون شریعت اسلام را باز مى‌نمود و به تعلیم احکام مى‌پرداخت و حلال و حرام را به‌روشنى و با دقت تمام براى مردم باز مى‌گفت. تحریف‌زدایى از فرهنگ دینى، مبارزه با خرافات، رو کردن دست فرقه‌سازان و… رویه‌اى بود که با تمام توان در پیش گرفت؛ لذا مدتی که در اراک حضور داشتند، منبرهایی در رد صوفیه داشته‌اند.
