مقام و منزلت حاج شیخ در اشعار بزرگان و شعرا
با وجود اینکه شخصیت علمى و اجتماعى آیتالله حاج شیخ عبدالکریم حائرى یزدى(ق) از شهرتی جهانی برخوردار بود؛ ولیکن معالاسف در کتب تراجم و دیوان شاعران، اشعار زیادى در توصیف شخصیت ایشان تاکنون به دست نیامده است؛ امّا آنچه در مجموعه پیش رو ذکر مىگردد، غیر از چند مورد از سروده‌ها که مشهور می‌باشد مانند: امام خمینی، آیتالله العظمی سید صدرالدین صدر، آیتالله شیخ محمدجواد صافی گلپایگانی، آیتالله میرزامحمد ثقفی، حجت‌الاسلام والمسلمین شیخ محمدعلی انصاری قمی و محمدعلی صفوت تبریزی؛ ولی بیشتر سروده‌ها که در بخش‌های دوم و سوم ذکر می‌گردد یا تاکنون چاپ نشده و یا در بین دوانین فارسى و عربى مذکور بوده؛ ولی تاکنون جمع‌آورى نگردیده است.
تذکر: در این مجموعه از اشعار چندین تاریخ وفات برای آیتالله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی(ره) ذکر گردیده است که در ذیل هر شعر توضیح داده شده است.
این مجموعه به کوشش حجت‌الاسلام میرزاعلى سلیمانى بروجردى جمع‌آوری گردیده است.
بخش اول: اشعار چاپ‌شده
٭ قصیده بهاریه امام خمینی(ره)
برخی از ابیات قصیده بهاریه امام خمینی(ره) در توصیف بَهاران و مدیح اباصالح امام زمان(عج) و تخلّص به‌نام آیتالله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی(ره)
- گنجینه علم سَلَف
| خون مسلمــانان هـدر، از حمله اعدای دین | ناموس ایمـان در خطـر، از حیلــه لامذهبـان | |
| دستار پیغمبر به ســر، دست خــدا در آستین | ظاهــر شود آن شه اگـر، شمشیر حیدر بر کمـر | |
| ایمن شود روی زمین، از جور و ظلم ظالمیـن | دیاری از این ملحـدان، باقی نماند در جهــان | |
| از ابر فیضش مستمر، ارکان علمـش مستعین | نوح و خلیل و بوالبشر، ادریس و داوود و پسـر | |
| آمــاده بهر اقتــدا، عیسی به چــرخ چـارمیــن | موسی به کـف دارد عصا، دربانیش را منتظــر | |
| بر جان اعدایت رسد، هر دم بلای سهمگیــن | بر روی احبــابت شود، مفتـــوح ابـواب ظفــر | |
| تا ز ابـر آزادی دمــد، ریحـان و گل انـدر زمیـن | تا باد نـــوروزی وزد، هر ساله انـــدر بوستـــان | |
| بر دوستانت هـر دمـی، بادا چـو مـاه فـرودین | بر دشمنان دولتت، هر فصل باشد چون خزان | |
| چون شهر قـم از مقـدم شیخ اجـل میر مهین | عالم شود از مقدمش، خالی ز جهل از علم پر | |
| کان کَرَم «عبدالکریم»، پشت و پناه مسلمین | ابر عطا، فیض عمیــم، بحر سخى، کنــز نعیـم | |
| دادش خداوند از شرف، بر کف زمام شرع و دین | گنجینه علــم سَلَف، سرچشمــه فضل خلـف | |
| بـر ساحتش آورده رو، طـلّاب از هــر سرزمیـن | در سایــه‌اش گــرد آمده، اعلام دین از هر بلـد | |
| کاحیـا کند از همتش، آیین خیــرالمــرسلیــن | یا رب به عمر و عزتّش، افزاى و جاه و حرمتش | |
| لطفى نمـا بر شیعیان، تأیید کن دیــن مبین! | اى حضرت صاحب زمان، اى پادشاه انس و جان! | |
| تا گــردم از لطف خــدا، از عالِمیــن عاملیــن[1] | توفیـــق تحصیلـــم عطــا فــرما و زهـد بى‌ریا |
٭ مسمط بهاریه امام خمینی(ره)
در مدح امام عصر(عج) و تخلّص به نام آیتالله عبدالکریم حائری یزدی(ره)
- ملجأ اسلامیان
| حَبّذا از یزد، کز وی، طالعْ این خورشید جان شد | دست تقدیرش به نیرو، جلوه عقل مُجرّد | |
| جای دارد گر نهد، رو آسمان بر آستانش | آینه انوار داور، مظهر اوصافِ احمد | |
| لشکر فتح و ظفر، گردد هماره جان‌فشانش | حکم و فرمانش محکَّم، امر و گفتارش مُسدّد | |
| نیّرِ اعظم به خدمت آید و هم اخترانش | در خصائلْ ثانی اِثْنینِ ابوالقاسمْ مُحمّد؟ص؟ | |
| عبد درگه، بنده فرمان شود نُه آسمانش | ٭ ٭ ٭ | |
| چون که بر کشتی اسلامی یگانه پُشتبان شد | آنکه از «یزدان خدا» بر جُمله پیدا و نهان شد | |
| حوزه اسلام کز ظلم ستمکاران زبون بود | روزگارش گرچه از پیشینیان بودی مُؤخّر | |
| پیکرش بی‌روح و روح اقدسش از تن بُرون بود | لیک از آدم بُدی فرمانشْ تا عیسی مقرّر | |
| روحش افسرده زِ ظلم‌اندیشان دون بود | از فراز توده غبراءِ تا گردون اخضر | |
| قلب پیغمبر، دلِ حیدر ز مظلومیش خون بود | وز طرازِ قبّه ناسوت تا لاهوت، یکسر | |
| ٭ ٭ ٭ | ٭ ٭ ٭ | |
| از عطایش باز سوی پیکرش روح و روان شد | بنده فرمانبرش گردید و عبدِ آستان شد | |
| ابر فیضش بر سر اسلامیان گوهرفشان است | پادشاها! کار اسلام است و اسلامی پریشان | |
| بادِ عدلش از فراز شرق تا مغرب وزان است | در چنین عیدی که باید هرکسی باشد غزل‌خوان | |
| دادِ علمش شهره دستان، شهود داستان است | بنگرم از هر طرف، هر بیدلی سر در گریبان | |
| حُجّت کُبری ز بعد حضرت صاحب‌زمان؟عج؟ است | خسروا! از جای برخیز و مدد کن اهل ایمان | |
| ٭ ٭ ٭ | خاصه این آیت که پشت و ملجأ اسلامیان شد | |
| آنکه از جودش، زمین ساکن، گرایان آسمان شد | راستی! این آیت‌اَلله گر در این سامان نبودی | |
| تا ولایت بر ولیّ‌عصر؟عج؟ می‌باشد مُقرّر | کشتی اسلام را، از مِهر پُشتیبان نبودی | |
| تا نبوّت را مُحمّد؟ص؟، تا خلافت راست حیدر | دشمنان را گر که تیغ حِشمتش بر جان نبودی | |
| تا که شعر«هندی» است از شهد، چون قند مُکرّر | اسمی از اسلامیان و رسمی از ایمان نبودی | |
| پوستْ زندان، رگْ سنان و مُژّهْ پیکان، موی نشتر | ٭ ٭ ٭ | |
| ٭ ٭ ٭ | ||
| باد، آن کس را که خصم جاهِ تو از انس و جان شد[2] | ||
٭ آیتالله سید صدرالدین صدر(ره)
عبـدالکــــریــــم آیتالله قضـــــــی وانحل من سلک العلوم عقده
اجدب ربع العلـم بعد خصبــــــه وهـــــدّ ارکـــــان المعـــالی فقـــده
کـان لاهل العلــم خیــــر والـــــــــد وبعـــده امست یتــــامی ولــــده
کوکــــب سعــــدٍ سَعَــدَالعلــم بـــه دهــراً وغــاب الیوم عنه سعـده
في شهر ذی‌القعدة غاله الردی بسهمــــــه یا لیت شلّــــت یــــــده
في حـــرم الائمـةالاطهـــار فــــــي شهــــر الـــحرام کیف حلّ صیده
دعــــاه مــــولاه فقــــل مؤرخـــــــا (لدی الکریم حلّ ضیفا عبده)[3]
٭ قصیده آیتالله آخوند
ملا محمدجواد صافی(ره)
آیتالله آخوند ملا محمدجواد صافی(ره) گلپایگانی(ره)والد معظم آیت‌الله‌العظمی صافی گلپایگانی(ره) در سوگ آیتالله مؤسس قصیده‌ای سرودند و در آن، ماده تاریخ وفات معظم‌له را در مصرعی با عبارت: «جنّت آمد آیتالله را مقام»، آورده‌اند. آن قصیده به شرح ذیل است:
در عــــــزای صــــــدر اعــــــلام فـــخــــــام
یافت حصــــن محکم دیــن إنفصـام
حجّت‌الإســـلام آقــــــا حـــاج شیـــــــخ
آیتالله زمــــــــان، فـــخــــــــــــر انـــــــــــــام
جــانشیــــــن حجّت یــــزدان پـــــــــاک
رونـــــق شـــــرع نبیّ، دیــــــن را قــــــوام
آه از ایـــن روزگــــــــــــار پـــــــــرخـــطــــــــــــر
داد از این دهــــــر پـــرشــــــور و مــــــلام
ای دریغــــا! زین همـــه علـم و عمـل
و آن همـه تدریس و آن نطق و کلام
خواست تاریخ وی از صــافـــی خِــرَد
تا بگــــویـــد مصــــــرعــــــی در آن تمام
دو فکنــــــد و صـــافیـــش تاریخ گفت
«جنّـــت آمـــــد آیـــت‌الله را مــقــــــام»
٭ قطعه شعری
از آیتالله حاج میرزامحمد ثقفی(رضوت) در مدح و ثناء آیت‌الله‌العظمی حائری(ره)
آیتالله حاج میرزامحمد ثقفی(رضوت) مؤلف تفسیر پنج‌جلدی روان جاوید و فرزند آیتالله حاج میرزا ابوالفضل تهرانی(ره) صاحب کتاب «شفاء الصدور فی شرح زیارت العاشور» می‌باشد. وی در حاشیه بر کتاب (درر الاصول یا دُرر الفوائد) استادش آیت‌الله‌العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری(ره) نوشته‌اند: این نوشته‌ها قسمتی از مطالبی است که استفاده کرده‌ام از شیخ اجل و استاد اعظم اکمل که خداوند به‌برکت او زمین را پر از علمای عدول و فقهای فحول کرده و آنان خود مراجع مردم در بلاد اسلام گردیدند. آنگاه این قطعه شعر را در ثنا و مدح مرحوم آقای حائری و کتاب درر گفته‌اند:
عـــــلامة الدهــزر کهف الخلق قــاطبة
غوث الزمــــان وقطب العلم والعمل
عبــــدالکــریــــم ورب الجـــــود والــکــــــرم
طمحیی العلوم ومفنی الجهل والزلل
افـــــکـــاره درر فـــــی حـــــولـــهــــا غـــــــــرر
طاجلی من القمر احلی من العسل
حلت بهــــا عقــــد الفقــــه فحل لــه
التشریف من شــارع الاحکام بالحلل
ریاســـة الدیــن قد تمت لــه فبــدت
مــوروثـــة منه فی الدنیا علی البدل
و بعد می‌گویند: «اعظم‌الله تعالی فی‌الاسلام اجره کما نشر فی الافاق ذکره؛ خداوند اجر و پاداش را در اسلام بزرگ گرداند چنان‌که نام او را در آفاق منتشر ساخت».
٭ اشعاری در رثای جان‌سوز آیتالله مؤسس
دو قطعه شعر از حجت‌الاسلام والمسلمین حاج شیخ محمدعلی انصاری قمی(ره) که به‌مناسبت ارتحال آیت‌الله‌العظمی حائری یزدی(ره) سروده‌اند.
- آیتالله زمان
| وز جفــــای آسمــــان و جور گــــردون الامان | الامـــان از گـــــردش گـــردون و جـور آسمــان | |
| زانکه شرط عقل نبود بستن دل در جهان | دل نبنــــدد در جهــــان پیــرمــــرد با خــــرد | |
| نیستــــش در دل بــه‌غیــــــر از کینه آزادگــــــان | پیرو زالی‌کش وفــا و مهر نبـــود در سرشت | |
| گه پدر را می‌نشانــــد در عـــزای نــــــوجوان | گه پسر را در غــــم بابش کنـــد زار و نــژنــــد | |
| با گل وی خار و با نیش است نوشش توأمان | عزت و ذلت قرین، شهدش شریک زهر کین | |
| داد، داد از دست این شوهــــرکش نامهـــربان | آه آه از دست این بد مــــادر فـــرزند خـــوار | |
| لیک من با چشم خود دیدم، از او این داستان | گرچه تاریخ است یکسو گفته‌هایم را گواه | |
| خاصه در قم یک‌تن از مردان تاریخی عیان | شد به قرن بیستم در خطه ایران زمین | |
| رادمردی همچو وی، نادیده با رأی جوان | عالمی عادل که چرخ پیر در دوران خویش | |
| عـــرصـــه جــــولان وی از قــیــــروان تا قیروان | پهلـــوان پهنه میـــدان عـلـــم و معــرفــــــت | |
| سال‌هــــا باید که تا مالنــد، برهم دیدگان | هفت باب و چار مادر بهر فرزندی چنین | |
| روم و ایــــران و حجــــاز و خطه هندوستــــان | مرجع تقلیــــد ملیون‌هــــا نفـــوس مسلمین | |
| حوزه علمیه گــردش جمع، چون پروانگان | بُد وجود اقدسش بر مجلس دانش چو شمع | |
| سینه‌اش دریا و دستش ابر و قلبش بحر و کان | یک سپهر علم و دانش یک جهان فضل وجود | |
| کهف ایتــــــــــــــــام و ارامل، ملجـــــــــــأ بیچارگــــان | بینـوایــــان و زنــــــان بیـــــــــــوه را او دستگـــــــیــــــــر | |
| حجت‌الاســـــــلام یـــــــــــزدی، آیتالله زمـــــــــــــان | پشت ملت، حامی دین، حاج شیخ عبدالکریم | |
| همچنـــــان پیغمبری بر خـــاتـــــــم پیغمبــــــــــران | راستی گویم که بر وی ختــــم شد علم و عمل | |
| طکینـــــــه دیرینــــــــه را کـــــــرد آشکــــــــارا از نهان | با چنین کس عاقبت چــرخ بداندیش از ستم | |
| وز غم و دردش همی بگـــداخت مغز استخوان | پس لبالب کــــرد جــــــــــــــام قلبش از خون جگر | |
| طاز ستم او را نهــــــان از پیش چشم دوستـــــــان | بر جفـــــــاها اکتفـــا ناکـــــــــرده و آخــــــــر نمـــــــــــود | |
| مرغ روحش را مقـــــــام قـــرب حق شد آشیان | کــــــــــوه حلم و کان تقوا از جهان بربست رخت | |
| طدر جنان عبــدالکریـــم حائــــری شد میهمان[4] | کلک گـــــوهـــــرزای (انصـــــــاری) پی تاریخ گفت |
- زیارتگه رندان جهان
تا کــه یــــادی ز بزرگــــان جهــــــان خواهد بـــــود
دیگران چون تن و این جسم چو جان خواهد بود
سخــــن از پیشـــروان تا بـــه زبـــــان است مــــرا
میــــر ما بـــر همه از پیش روان خـــواهـــــــــد بود
تا که از تــــــاک ادب هست، در این باغ نشـــان
پیــــــــــــرو دانشور ما تاک‌نشـــــــان خــواهــــــــد بـود
انــــدر آن کــــــــوی که رنــــدان، می دانش نوشند
سرِ مـــــــا خـــــــاک ره پیر مغــــان خـواهــــــــد بود
ای فقیهـــی که بُـــــدی سیــنــــه تو گنــــج علوم
دری از گـنـــــــج تو علم دگـــــــران خواهــــــد بود
حکمت و دانش و فضل و ادب و فقه و اصول
تا جهان باقی است از تو، به میان خواهد بود
دوش در خواب شدم بهر طوافت دیدم
نور بر عرش، از این بقعه، روان خواهد بود
تکیه بر مسند عزت زده خواندی بر من
شعری از خواجه که آن شعر عیان خواهد بود
ای که از تربت ما می‌گذری همت خواه!
که زیارتگه رندان جهان خواهد بود
قدم اینجا به ادب باید بگذاشت از آنک
یک جهان علم، در این خاک نهان خواهد بود
در زمینی که نشان کف پایی از توست
سال‌ها سجده صاحب‌نظران خواهد بود
آبیاری چو تو در گلشن دین چشم فلک
تا مگر باز ببیند نگران خواهد بود
روز مرگ تو مگر صور سرافیل دمید
که بپا این همه شور و فغان خواهد بود
دین ز هجر تو چه حنّانه بنالید و هنوز
اشکش از دیده به رخساره روان خواهد بود
ریخت از چشم فلک اختر رخشان به زمین
تار، این طارم پرنور از آن خواهد بود
زپس حضرت معصومه؟سها؟ شرف از تو فزود
شهر قم را که چنین رشک جنان خواهند بود[5]
٭ شعری از محمدعلی صفوت تبریزی(ره)در تاریخ فوت آیت‌الله‌العظمی حائری(ره)
عجب از سیرت بی‌ارزش دنیای دنی
صلح ناکرده ز اول دل دانا با او
زهد و دنیاطلبی ساز نیایند به هم
نشده یک قدمی سازش دنیا با او
بی‌مکارم نرسد فایدۀ علم به کس
گرچه علم و هنرش بوده چو دریا با او
گشت از حوزۀ علمیه روان سوی جنان
آنکه شد ماحصل دانش و تقوا با او
نشنیدیم در این ملک چو او مردی راد
همه اسباب شرف بوده مهیا با او
خود اگر داشت، کسی دیدۀ بینا می‌دید
رسم و آئین تدین که هویدا با او
همه‌کس را نرسد رتبۀ همپایی وی
«فیض روح‌القدسی بود به پیدا با او»
گفتم این جامه که داور بکشد روز پسین
خط بطلان به خط جرم و خطاها با او[6]
بخش دوم: اشعار فارسى نویافته
در این بخش هفت غزل و قصیده و مسقطى در مدح و مصیبت و تاریخ وفات آیتاللّهالعظمى حاج شیخ عبدالکریم حائرى یزدى؟ق؟ خدمت خوانندگان عزیز تقدیم مىگردد:
٭ اشعار کمال مرشدى متخلص به «بیدل»
گشته دارالعلم این ارض شریف محترمط
حجت‌الاسلام دین بگرفت این غبرا قرار
روشنى یزد ما گردیده در قم جلوهگر
مىسزد یـــــزد ار کنند بر عالم افتـخـــــار
آنکه باشد اعلم از مجموع عالم این زمان
بیرق اسلام کـــرده، ملک ایـــــــران استوار
مرحبا دارالعبــــــاد و عالمان این زمـــان
حامى دین، قوت اسلام و ملت اعتبار
کرده فتوایش چنین تأثیر بر دل‌ها تمام
پیروان را حق پیر و جوان و شیرخوار
علم تو کسبى نباشد، جانب حق شد نظر
اعلـمـــــان را جانشین و عالمان را یادگــــــار
علم تو نبود لدنى، معدن جود و سخا
کس ندیده در جهان این علم و فضل و اقتدار
اى سلیمان‌حشمت و بوذرصفت، سلمان‌مقام!
جانشین انبیاء و عمر و عزت پایدار
حاج شیخ عبدالکریم مشهور در رم و عراق
در جوار حضرت معصومه؟سها؟ کردى اختیار
مسکنت باشد بهشت و قسمتت باشد بهشت
این عجین آدم سرشت و کرد ازین دنیا فرار
گرد شمع قامتت طلاب چون پروانه جمع
دور ماه طلعتت، هرسو کواکب با وقار
مشعل اسلامى و بحر عمیق از علم و فضل
کس نباشد منکرت، هستیم یکسر جان‌نثار
عزتى خلاق دادت پیش مخلوقى عزیز
هر که باشد خصم عالم، در دو دنیا خوار و زار
پیرو حقى و حقت کس نداده غیر حق
اى مدرس! بهر این طلاب هستى در فشار
نطق یک روزت اگر خواهند آرند در حساب
صد محاسب بایدى آورد با صد مستشار
دست غیبى بالیقین گردد کفیل امرتان
ورنه این مجموع طلابند بىحدّ و حساب
عاقبت‌خیرى به دل کن طلب جاى صله
تا بگویم مدح عالم شعرهاى بی‌شمار
حرمت آل‌عبـــــا و چهارده‌معصـــــــوم پاک
چشمها روشن شود نور جمال هشت و چهار[7]
٭ شعر اوّل از قوامالشعراى یزدى
تا چه دیگر اتفاق افـتـــاده؟
که دلى نیست از غـــــم آزاده
یا چه پیش آمده که جاى سرشک
رود از جزع خلق بی‌جاده؟
ز اشک اهل زمین چنین که به گل
آسمــــان را نشستــــــــه عـرّاده
همچو معلوم مىشود که به مرگ
دل محیط علــــــوم بنهــــــاده
آنکه هرجا نشسته، روحالقدس
در برش بنــــدهوار ایستــــاده
آنکه از حکم او به گردن داشت
شیر گــــردون هماره قــــــــلّاده
آنکه ادریس دم فــــــرو بسته
او به تدریس لب چو بگشاده
مىرمد آنکــــــه با حمایت او
ضیغــــــم نر ز آهـــــوى مـــاده
رکن حاج، آنکه در مقامش بود
خلق را فیض کعبه آمـــــاده
حـــــامى شرع سید بطــحـــاء
آن خـــــدا را بهین فرستـــــاده
آیت‌اللّه که شخص شاخص او
زیب محراب بود و سجّـــاده
باب ایتـــــام، حجت‌الاســـــــلام
که چـــو مام دهـــــــر نازاده
او چه بر درک منزل مقصود
مىبپیمود مـــرگ را جــــــاده
جوش اشک مـوالیانش کــرد
سقف منقوش چرخ را ساده
بارى از جـــام ساقى کـــــوثـــر
چون بنوشید در چنان باده
پى تاریخ او «قــوامى» گفت:
(شیخ عبدالکریم جان داده)[8]
مصرع آخر این قصیده یعنى (شیخ عبدالکریم جان داده) تاریخ وفات آن عالم بزرگ و مطابق عدد 1355 ق مىباشد.
٭ شعر دوم قوامالشعراى یزدى
دریغا! حامى شرع مبین مُرد
دریغا! حکمران ملک دین مُرد
دریغا! مقتداى راستین رفت
دریغا! پیشواى راستین مُرد
دریغا! کز الم آن کس که مىبود
بناى علم را رکن رکین مُرد
بدان کاو خیمه زهد و ورع را
عمود محکم و حبل متین مُرد
ز فضل ایزد آن کاو بىگمان بود
محیط گوهر علمالیقین مُرد
ثریّا آستان کش موسى قدر
ید بیضا نمود از آستین مُرد
سلیمانوار آن کز حشمت و فضل
بُدش روى زمین زیر نگین مُرد
یگــــانــه عــــــالمـــــى کز خــــرمــن علـــــــم دو صد علامه بودش خوشه‌چین مُرد
بلنــــد از بس کــه بودش غـــرفه جــــــــاه ز چـــشـــم مـــــردم کــــوتـــــــــاه‌بـــیـــــــن مُرد
به هــــر نحــــو آنکــــــه از فـــرط معـــانى بیـــان بــــــودش به از دُرّ ثمیــــــن مــــرد
بـــه بیمــــــاران بنــــــا بیمـــارخــــــانـــــــه همـــى کـــرد آنکــــــه از راى رزیـــن مُـــــرد
بجـــا هست آنچـــه خیـــزد ناله از دل که خیـــرالمرسلیـــن را جانشیـــن مُـــرد
به مهـــدى قـــــــائـــم آل‌محمّــــــد؟ص؟ بُد آن کـــز صـــارم منطـــق معیـــن مُــرد
ظهیـــرالحـــاج کـــــــز رفعـــت همـــى زد مقـــامش طعنـــه بـــر چـــرخ بریـــن مُرد
مهیـــن عبدالکـــریم آن شیـــخ بــاذل که مىبـــود از فضـــائل بىقـــرین مُـــرد
فلـــک فـــر حجت‌الاســـلام کـــش بود بـــه درگــــــه نیّـــر اعظـــم جبیــــــن مُـــرد
چه شد بارى «قـوام» آگه که در قـــم ز کیــــــد آسمــــــان فخــــــر زمیـــن مُــــــرد
بـه تاریخـــش چنین بـــا حبّـــذا گفت (ولــــــى دیــــــن مــــلاذ مسلمیـــن مُـــرد)[9]
آخرین بیت از این قصیده یعنى عبارت: (ولى دین ملاذ مسلمین مُرد) برابر با عدد 1355ق تاریخ وفات آن عالم بزرگ است.
٭ شعر میرزاحسن شیخ جابرى انصارى
انــدر رواق فــاطمــــه می‌رفت بـــــر فلک
از جمع اهل علم فغان فراق علم
پرسیدم این مصیبت عظمى به مرگ کیست؟
این‌سان گسسته از علما اتّساق علـــم
آورند (ناله) جمع به (آه) و به گریه گفت
(عبدالکریم مرد و نگون بین رواق علم) [10]
در بیت آخر این غزل کوتاه، جمع عددى کلمات (ناله = 87) و (آه = 6) و (عبدالکریم مرد و نگون بین رواق علم =1262) جمعاً روى هم 1355 ق و سال تاریخ وفات آن مرجع بزرگ به‌شمار مىآید.
٭ شعر آقاى محمّد منافى
آیت‌اللّه حــائــــرى شیخ بزرگ عبدالکــریم
متقى و مجتهد هم پاک‌طینت هم حکیم
گفته در یزد از براى جمله مردان و زنان
بود بازارى مسقف هم قدیمى آن زمان
بود این بازار روز و داشت بس شور و امید
جمع مىگشت آنجا مرد و زن بهر خرید
از قضا روزى در این بازار یک امرى عظیم
اتفـــــاق افتـــــاد از الطاف خــــلاق حکیـــــم
الغرض یک قاطرى رم کرد و هر سویى دوید
بىامان جفتک همى انداخت بر هرکس رسید
آن‌قدر جفتک زد این حیوان سخت کینهتوز
تا به‌سرعت گشت خالى این‌چنین بازار روز
چون همه رفتند و دیگر هیچ‌کس آنجا نبود
ناگهــــان آن طاق لــــرزیــــد و آمد فـــــــرود
این از الطاف خفیه بود و لطف کردگار
چون مقدر گشت اى (منان) بگردد آشکار [11]
شاعر این شعر که خود اهل یزد مىباشد، یکى از داستان‌هاى عبرتانگیز یزد را که از مرحوم آیتاللّهالعظمى شیخ عبدالکریم حائرى یزدى؟ق؟ شنیده است، به شعر منظم نموده و خود در آغاز آن، از حاج شیخ عبدالکریم تمجید نموده و به عظمت نام مىبرد.
٭ شعر اوّل آقاى فراهانى اراکى
متخلص به «فردوس»
هواى سرد زمستان و نیمه شب تار
به کنج مدرسه بنشستهام غمین و فکار
به دستم قلم و دست دیگرم سیگار
به روى کهنه گلیمى و پشت بر دیوار
گلیم کهنه، تو با مو[12] بساز و مو با تو
بساط نو، تو به آقا بناز و او با تو
به زیر کهنه لحافى خزیده چون غربال
به پیش منقل بىآتش[13] است در این حال
به‌عکس[14] بعضى آخوندها که فارغ بال
به بالشِ پرقو متّکى به جاه و جلال
نشستهانـــد در او طـــاقهاى گج کرده
لحاف مخمل و قالى، بخارى و پرده
چــــراغ و مبل قشنگ از فـــرنگ آورده
قلم بیفتاد وه وه عجب هوا سرده
همى ز شدت سرما چو بید لرزانم
پى مطالعـــه «شـــرح لمـــعه» حیرانم
شرر زده «قوانین» به جسم و هم جانم
خدا چکار کنم، کوُ[15] نکنم، نمىدادنم
مـــرا ز دهـــر نشد غـــیر کهنه گلیم
لحاف پاره و پوسیده بالشى است قدیم
حواس پرت و دل ناامید و طبع سلیم
خداى داده به من این همه ز لطف عمیم
ز رودخـــانـــــــــه صـــداى اتـــومبیل آید
ز پشت مدرسه فریاد قال و قیل آید
صـــداى زمـــزمــــــه عابــــــدى جلیل آید
هواى قدس به این خاطر علیل آید
من این دقیق به پهلوى راست خوابیده
به روى دست سر و معالمم دیده
به هیئتى که ز طلاب هرکسى دیده
بساط نو، تو به آقا بناز و او با تو
که ناگهان ز در آمد رفیقک جانى
بــداد مژده ز شهریه دو تـــومــــــانى
رفیقک از تو چه پنهان خودت که مىدانى
چکار مىکند این وجه را فـــراهــــــانى
اداى قرض به این چند پول خوار کنم
اگر چنین کنم، از بهر نان چکار کنم
قمـــــارخــــانه نشاید روم قـمـــــــار کنم
چسان تحمل این بار ننگ و عار کنم
مگر ز حالت خود آگـــــى دهـــى حالى
به حاج شیخ مهین مدّ ظله العالى
دمى که محضرش از غیر او بود خالى
کنم خلاصهاى از حال خود به او حالى
چراکه جمله اخلاق او حسن باشد
یگانه نائب شاهنشه زَمَــــــن باشد
چنین کسى طرف عرض حال من باشد
اگر که گوش بداد آن فقیه بافرهنگ
که خوب، ورنه بدون تأملى و درنگ
کنم به سوى حضور امام عصر؟عج؟ آهنگ
که تا ز مرحمتش کار من بگیرد رنگ
به حضرتش ز جهان شکوه در میان آرم
به پیش او بدهم شرح حالت زارم
وز آنکه گوش نداده فرا بگفتارم
شکایت ار ننمایم چقدر بىعــــــــارم
اگر تفقّد حالم نمود آن آقـــــــــــــا
ز لطف و مرحمتش دور نیست، هست به‌جا
وگرنه مىدهم از نوکریش استعفــــــــاء
نه از دیانت خود، زانکه مؤمنم به خدا
ولى دگر نکنم مدح او ز هیچ قبیل
کنم اداره مدّاحیش همى تعطیل
کشم به‌ناچار یکباره دست از تحصیل
بدست گیرم شراق، یا گو: آهن و بیل
گلیم گویدم آخر نمــــــــــاد تدبیرى
مرا به همرهى خود ببر اگر میرى
که تا کنم بر حاج شیخ تقریرى
نه والّا بالّا به ریشت قسم تو بمیرى
اگرچه کار من از دست بیش از این برود
و یا که ناکام اندر دل زمین برود
گمان مدار «فراهانى»[16] حزین برود
به پیش آیت حق رکن مسلمین برود
تمام آنچه که گفتم، بود غیر خیال
به پیش حضرت او شرح کى دهم احوال
گمان مکن که حقیقت بدین بیان و مقال
زهى تصورّ باطل زهى خیال محال
اگرچه حضرت او شخص عالم‌آرایى است
ز اهل آخرت است و ز اهل دنیا نیست
که صیت معدلتش منتشر به هر جایى است
خلاصه مجتهد واقعى است، آقا نیست
نه خودنما، نه خودبین، نه خودپسند بود
نه هیچ تیشه طرف خود به چون و چند بود
اگرچه رتبه او در جهــــــــــان بلند بود
فقیروش چو من زار مستمند بود
اگرچه دهم از حال خود برش تفصیل
مرام من همه مقضى کند به‌صد تعجیل
نخواهد از من برهان و حجّتى و دلیل
از آنکه زیرک و دانا و عالمى است جلیل
ولیک عرضه احوال خود مرا نسزد
سؤال درخــــــود آزاد زادگــــــــــان نبود
در این قصه زبانبستهام ز نیک و ز بد
به گفته من شاهد بود خداى أحد
براى خویش کنم پیشه، بردبارى را
فــرو خـــــــورم غــــــــم و اندوه و زارى را
نهان به سینه کنم، شرح دل‌فکارى را
به پیش کس نکنم شکـــــوه ندارى را
مگر صبا برد این قاصدى به پایان زود
مر این پیام رساند بدو نهان ز رنود
رنود جمله عنودند و بدسگال و حسود
حسود همیشه در دل دارد آتش غرود
بنال بلبل بىدل که گل بود در بوم
همیشه بوده و باشد مستحق محروم
هماره بوده «فراهانى» حزین مظلوم
به سویش از همه سو، رهسپار سیل غموم
چه خوب خوب زمانى که آن رفیقم گفت
نصیب غیر تو شد باشد وظیفه هنگفت
که تا بگیرند با مایه مسلّم مفت
عیال و کلفت و خدّام و خانه جفتاجفت
به زیر پاى همه فرش نخ‌فرنگ همه
نظیف و شیک و مدار هر جهت قشنگ همه
ز پول وافر هم مست و هم ملنگ همه
به عزّ و جاه سراسر به آب و رنگ همه
تو با گلیم و لحاف قدک همیشه بساز
به‌لطف خــــــالق دادار چـــــــــاره‌ساز بنـــــــــاز
که قسمت تو ز اوّل شده صیام و نماز [17]
بخور بده، بخور آب شور و نان و پیاز [18]
شاعر این شعر که از طلاب «شرح لمعه» و «قوانین»خوان حوزه علمیه قم در سال 1346 ق بوده، ابتداء احوالات و وضع مالى خود را به نظم درآورده و آنگاه از مؤسس حوزه و رئیس شیعه در قم آیتاللّهالعظمى حائرى یزدى؟ره؟ به عظمت یاد مىکند و تاریخ سرودن شعر خود را رجب 1346 ق در قم ذکر مىنماید.
٭ شعر دوم آقاى فراهانى اراکى
متخلص به «فردوس»
پادشاهــــــــا کــــــــار اســــــــــــلام و اسلامى پریشان
در چنین عیدى که باشد هر کسى غزل‌خوان
بنگرم از هر طرف، هر بىدلى سر در گریبان
سرورا از جاى برخیز و مدد کن اهل ایمان
1 . خاصه این آیت که پشت و ملجأ اسلامیان شد
راستى این آیت‌اللّه گر در این سامان نبودى
کشتى اسلام را، مهر و پشتیبـــــــــان نبودى
دشمنان را گر که تبغ حشمتش بر جان نبودى
اسمى از اسلامیان و رسمى از ایمان نبودى
2 .حبّذا از یزد، کز وى، طالع این خورشید جان شد
جاى دارد گر نهد رو آسمان بر آستانش
لشکر فتح و ظفر، گردد هماره جان‌فشانش
نیّر اعظم به خدمت آید و هم اختر
عبد درگه، بنده فرمان شود نه آسمانش
- چون که بر کشتى اسلامى یگانه پشتبان شد
حوزه اسلام کز ظلم ستمگــــــــران زبون بود
پیکرش بىروح و روح اقدمش از تن برون بود
روحش افسرده ز ظلم‌اندیشـــــــــــان دون بود
قلب پیغمبر، دل حیدر، ز مظلومیش خون بود
- از عطایش باز سوى پیکرش روح روان شد
ابر فیضش بر سر اسلامیان گوهرفشان است
بادِ عدلش از فراز شرق تا غرب وزان است
داد علمش شهره دستان، شهود داستان است
حُجت کبرى ز بعد حضرت صاحب زمان؟عج؟ است
- آنکه از جودش، زمین ساکن، گریان آسمان شد
تا ولایت بر ولی‌عصر؟عج؟ مىباشد مقرر
تا نبوت را محمّد؟ص؟، تا خلافت راست حیدر
تا که شعر «هندى»[19] است از شهد، چون قند مکرر
ژوستْ زندان، رگ سنان و مژّه پیکان، موى نشتر
6 . باد آن کس را که خصم جاه تو از انس و جان شد [20]
این مسقطى از دیگر اشعار فردوس فراهانى اراکى است که در مدح امام زمان(ع) با اشارات فراوان و مدح آیتاللّهالعظمى شیخ عبدالکریم حائرى یزدى(ق)و حوزه علمیه قم سروده و در آن از قصیده بلند امام خمینى(ره) در همین موضوع با نام «توصیف بهاران و مدیح اباصالح امام زمان(ع) و تخلص به‌نام حاج شیخ عبدالکریم حائرى» یاد نموده است و این، نشان بارز و آشکار است که امام خمینى(ره)و اشعار او در زمان حاج شیخ عبدالکریم حائرى کاملاً شناخته شده بوده است.
بخش سوم: اشعار عربى نویافته
در این بخش دو غزل و قصیده و در مدح و مصیبت و وفات آیت‌اللّه العظمى حاج شیخ عبدالکریم حائرى یزدى(ره) خدمت خوانندگان عزیز تقدیم مىگردد.
٭ از شاعرى گمنام
وَالْحــــــــــائِــــــرىُ کَانَ لَهُ أُستـــــــــاذ حــــــاوٍ بِقَلْبِــــــه مِنْــــــه اَسْتِلــــــذاذ
سَاکنِ قُــــــم عُشّ أَئِمةِ الْهُدى آلِ النبــــــىِ وَمَصــــــابیحِ الدّجــــى
وَحَــــــرَمُّ لِأهْــــــلِ بَیْت الخَــــــاتــــــم مِــــــنَ النَبییّــــــن وَفخــــــرِ الْعَــــالَم
٭ اشعار شیخ حسن سبطى نجفى
أهــــلْ طَــــــوْدُ اِیمــــــــانٍ یَقَرُّ ویَمْنَــــــــعُ وَغــــابَ عَنِ الاسْلامِ حَبْــــرٌ وَمَرْجَــعُ
وَسَیْفٌ لِــــــــدینِ اللّهِ قَـــــــدْ فَلَّهُ الرَّدى فَمَا السَّیْفُ أَمْضَى مِنْهُ حَدّاً وَأَقْطَعَ
وَرُمــــــــــــــحٌ قَوِیمٌ لَیْسَ یَنْبُو[21] سِنــــانُــهُ یَــذُودُ عَنِ‌الــــدّینِ القَــــویمِ وَیُــــدْفَعُ
وَأصبَــــحَ رَوْضُ العِلْــــمِ یبْساً وَذاوِیاً بِفَقْدِ «کریمٍ» والمَعــــــــاهِــــــدُ بَلْقَعُ[22]
أَیَا «بَــرْقُ»[23] زَلْزَلْتَ العِــــــراقَ بِنَعْـــیِـــــهِ فَکَادَتْ نُفُسُ النَّاسِ بِالحُزْنِ تُقْلَعُ
فَیَالَیْتَ «أَسْکالاً» نَعَتُهُ اِلى الــوَرى فَــــــــــلا نَطَقَتْ أوْ أَنَّهــــــــا تَتَقَطَّــــــــعُ[24]
نَعَیْتَ أَتدْرى مَنْ نَعَیْتَ؟ نَعَیْتَ مَنْ یُــــــــرى تاسِعَ الزُّهّــــادِ بَلْ هُوَ أَورَعُ[25]
صدسالگی ٭
منظومه 202 بیتی به مناسبت یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم
و نکوداشت مقام آیتالله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی(ره)
استاد جواد محدثی/ اردیبهشت 1401 ش – رمضان 1443 ق
طلیعه: خدا را سپاس که در فرصت نورانی ماه مبارک رمضان، توفیقی دست داد که به‌بهانه اقدام مدیریت حوزه بر برگزاری «کنگره دستاوردهای یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه و نکوداشت مقام حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی» این اشعار سروده شود. مروری است اجمالی و اشاره‌وار بر بازتأسیس حوزه علمیه قم به‌همت مرحوم آیتالله حائری، فشارها و خفقانهای آن دوره، تقابل دین و بی‌دینی در عصر پهلوی، نقش علما و مراجع، قیام 15 خرداد امام خمینی(ره) و همکاری مردم و حوزویان، دوران سخت تبعید امام و مبارزات یارانش، نهضت مردم قم در 19 دی، آمدن امام و پیروزی انقلاب اسلامی، توطئه‌های مخالفان، سال‌های دفاع مقدس و حضور روحانیون در جبهه‌ها، جایگاه امام و رهبری، وضع کنونی حوزه علمیه و آثار جهانی آن و بایدها و نبایدهای مورد نظر.
البته در این صدسال، حوادث و موضوعات بسیار بوده و علما و شخصیت‌های گوناگون در مقاطع مختلف، نقش‌های عظیمی در ابعاد علمی، آموزشی، اخلاقی، سیاسی و اداره حوزه و هدایت طلاب داشته‌اند که با پرداختن به همه آنها، مثنوی هفتاد من کاغذ می‌شد. خوشبختانه در کتابها و مقالاتی که در دست تألیف و نگارش است، به زوایای مختلف آن پرداخته است.
آنچه در این اشعار آمده، بسیار کمتر از موضوعات و تحولاتی است که یاد نشده است؛ مروری است گذرا بر جریان کلی حوزه علمیه در این صدسال. باشد که به زبان شعر، ماندگارتر شود.
٭ بازتأسیس حوزه[26]
| جوشش چشمه و پیدایش باغی به کویر | رمزی از قصه‌ی حوزه است، بر اهل ضمیر | |
| چشمههای همچو حرم بود؛ ولی باغ نبود | آنکه احکام خدا را کند ابلاغ، نبود | |
| گنج میراث بزرگان سلف پنهان بود | غم دین در دل دل‌سوختگان مهمان بود | |
| حوزه‌ای بود؛، ولی بی‌رمق و پژمرده | باغهـــا تشنـــه‌لب و مزرعـــه‌ها افسرده | |
| حوزه‌ای بود؛ ولی ساقی و سردار نداشت | حرکت بود؛ ولی نقطه‌ی پرگار نداشت | |
| نه امیدی که از این باغ، ثمر برگیرند | نه نشاطی که رهِ زندگی از سر گیرند | |
| حوزه را مثل همان مزرعه و باغ بدان | قصه‌ی حوزه‌ی امروز، ز دیروز بخوان | |
| حضرت «فیض قمی»[27]با دگران صحبت کرد | حائری[28] را به حرم‌خانه‌ی قم دعوت کرد | |
| تا که این حوزه، نفس تازه کند، جان گیرد | از حضور علما، رونق شایان گیرد | |
| حاج شیخ آمد و این مزرعه را احیا کرد | محشر تازهای از علم و عمل برپا کرد | |
| بذری افکند ز گنجینه‌ی اخلاص و امید | آبی افشاند بر آن تا که سر از خاک کشید | |
| همّتی داشت خدایی، هدفی داشت بلند | طرح یک حوزه‌ی علمیه در این شهر فکند | |
| چشمه‌ی فقه در آن مزرعه‌ها جاری ساخت | محوری گشت و جواب همه را «آری» ساخت | |
| شیخ می‌خواست به سودای حرم باز آیند | بال بگشوده در این شهر به پرواز آیند | |
| علما دعوت او را چو اجابت کردند | کوچ کردند و در این شهر اقامت کردند | |
| جذبه و شوق حرم، عشق به دل‌ها بنشاند | علما را ز همه سوی، به این شهر کشاند | |
| حوزه جان دگری یافت، شکوفاتر شد | رونق تازه پدید آمد و بارآور شد |
٭ چالش‌ها
| هرچه طوفان شد و سیلاب شد، از سر گذراند | تا که این نخل، جوان ماند و بسی ریشه دواند | |
| صبر ایوبی او، چاره‌ی مشکل‌ها گشت | هر گره بود، به سر پنجه‌ی صبرش واگشت | |
| پرچم حوزه‌ی علمیه برافراشته شد | بس قدمها ز قم و حوزه که برداشته شد | |
| خون نو در رگ این پیکر افسرده دوید | زنده شد در همه‌ی حوزویان، روح امید | |
| حال، یک قرن از آن می‌گذرد، بی‌کم و کاست | همچنان حوزه‌ی او پیشرو و پابرجاست | |
| حائری گرچه ز توصیف و ز تعریف، غنی است | پاک و وارسته ز نفس و هوس و ما و منی است | |
| لیک تکریم وی از باب سپاس و ادب است | او که بی‌مؤتمر و کنگره هم منتخب است | |
| گرم شد حوزه‌ی قم از دمِ صاحب‌نفسان | پنجه در پنجه‌ی بیماردلان، بُلهوسان | |
| حوزه بر محور آیات و مراجع چرخید | درس و بحث علما، عامل رونق گردید | |
| یافت فیضیه صفای دگر و شور دگر | رونقی یافته، تابید در آن نور دگر | |
| هرکه با عشق به صاحب نفسی می‌آمد | موسی اینجا به امید قبسی می‌آمد |
| حکم و فتوای مراجع، همه‌جا جاری بود | حجت و صدر و بروجردی و خوانساری بود[29] | |
| مرجعیت به‌سزا پایگه دین گردید | سبب تقویت مذهب و آیین گردید | |
| شوکتی یافت که طاغوت از آن می‌ترسید | از نفوذ سخن حوزویان می‌ترسید | |
| فقها، مرجع دین، ملجأ مردم بودند | حافظ شرع نبی؟ص؟ در حرم قم بودند | |
| این چنین شد که حکومت به سر لج افتاد | سخت با حوزه و راه علما کج افتاد | |
| در صدد بود که دین را ز وطن بردارد | عفت و شرم و حجاب از سر زن بردارد[30] | |
| حوزه هر دوره گهی اوج و گهی داشت فرود | قوت و جوش گهی، گاه دگر ضعف و قعود | |
| لیک همواره پی منزلت قرآن بود | پیِ عز و شرف جمله مسلمانان بود | |
| حوزه می‌خواست که دین زنده و حاکم باشد | جامعه پاک ز آلایش و سالم باشد | |
| شاه، وابسته به بیگانه و خودباخته بود[31] | همه را غربی و از خویش تهی ساخته بود | |
| عدهای غرب‌زده، منکر ایمان بودند | رند و لامذهب و در خط رضاخان بودند | |
| چپ‌گرای وطنی، ضربه به آیین می‌زد | تیشه برداشته بر ریشه هر دین می‌زد | |
| یک طرف دین و حیا، حق و عدالت‌خواهی | یک طرف گسترش هرزگی و گمراهی | |
| یک طرف عزت و خودباوری و استقلال | یک طرف نوکری و دولت وابسته و لال | |
| پهلوی در همه‌جا حاشیه‌سازی می‌کرد | با حجاب و شرف جامعه بازی می‌کرد | |
| دلقکی بود که خوشرقصی او ننگ‌آور | نوکری بود، در این مملکت پهناور | |
| حوزه هم منفعل و ساکت و بی‌خشم و خروش | نه توان داشت، کَشد پرچم نهضت بر دوش | |
| مدعی خواست که از بیخ کَند ریشه‌ی ما | غافل از آنکه خدا هست در اندیشه‌ی ما |
٭ گام‌هايی برای تحول
| کار احیـــاگری حوزه بسی مشکل بود | سعی‌ها بود؛ ولی ناقص و بی‌حاصل بود | |
| مصلحانی پی تغییر شرایط بودند[32] | پی اصــــلاح، بسی رایــــزنی بنمودنــد | |
| روزها نــقــــد و نظر بود درون جلسات | سخن از طرح نوین بود و بیان نظرات | |
| لیک یک جمع، سراسیمه فشار آوردند | شبهه‌ها کرده و اشکــــال به‌بار آوردند | |
| چشمه جوشید؛ ولی جوشش آن را بستند | تا بگویند که بر سنت پیشین هستند | |
| بایگانی شده آن طرح و زمان رفت ز دست | تا دگرباره رسد فرصت جبران شکست | |
| دردناک است که پرونده‌ی آن گردد باز | «مصلحت نیست که از پرده برون افتد راز»[33] | |
| خفقان بود و دهانها ز حقایق، بسته | دست‌ها بسته، قدم خسته، قلم بشکسته | |
| آن حماسی پسر فاطمه، «نواب» شهید[34] | بر سر سلطه‌ی جور، آن همه فریاد کشید | |
| هستی و جان و جوانی به کف دست نهاد | رو به روی ستم و ظــــلــم، شجــاعانه ستاد | |
| بذر افشاند در این حوزه؛ ولی میوه نچید | دعوت و نهضت او نیز به جایی نرسید | |
| گفته بودند که در راه خدا جان بدهند | جان به راه شرف و دولت قرآن بدهند | |
| هدف آن بود که اسلام، حکومت یابد | شرف و دین خدا عزت و شوکت یابد | |
| قدح سرخ شهادت به کف ساقی بود | خونشان ریخت؛ ولی ظلــــم و ستم باقی بود | |
| عدهای از علما، مسلک‌شان بود سکوت | اهل سجاده و تنها پی تسبیح و قنوت | |
| دور از امــــر سیاست، پی تبلیــــغ عوام | گاه هم مدح و ثناگــــویی دولت و نظام | |
| خون غیرت به رگ اهل ولا می‌جوشــیــد | شاه هم ضد حق و حوزه و دین می‌کوشید |
٭ نهضت امام خمينی(ره)
| وقت آن بود که یک مرد به میدان آید | بشکند هیبت طاغوت و خودی بنمــــایــــــــد | |
| رهـــــبــــــــری از دل این حــــــــوزه پدیدار شود | اهل این قافــــــــلــــــــه را قافلــــــــه‌سالار شود | |
| گـــــره بسته‌ی این جــــــامعه را باز کند | نهضتی مکتبــــــی و مـــــــــــــردمی آغاز کند | |
| عزت و مجد به این جامعه برگرداند | حوزه را دور ز طوفان و خزان گرداند | |
| رخوت و سستی و بی‌حالــــــــــــی از آن برگیرد | تا که این حــوزه، سر و زنــدگی از سر گیرد | |
| باز هم زنــــده و شاداب و بهاری گردد | در رگش خون خدا ساری و جاری گردد | |
| بار دیگر که مسیحا نفسی پیــــــــــــدا شد[35] | پیکــــــــــــر بی‌رمق حوزه‌ی قــــــــم احیا شد | |
| نام شورافکــــــــن و شــــوقآور او، روح‌الله | دعوت و داعیه‌اش آیه‌ی «قوموا لله»[36] | |
| شیرمــــردی کــــه خدا‌بــــاور و دریادل بــــود | دل بــــه دریا زد و یک راه بــــــــه آفاق گشود | |
| پاکبــــازی که نــــه از دادن جــــــــان می‌ترسید | و نه از حبس و ز فرعون زمــــان می‌ترسید | |
| موسوی[37] بود و عصا و ید بیضائی داشت | در ره حق، سر شوریده و شیدایی داشت | |
| بانگ و آهنگ سروش ازلی در گوشش | یا خلیلی، تبر بت‌شکنی بر دوشش | |
| آن زمان «روح خدا» بهر خدا کرد قیام | تیغ برّنده‌ی او چون که برون شد ز نیام | |
| مرحب خیبریان را به روی خاک انداخت | بر سراپرده‌ی فرعون زمان چاک انداخت | |
| آذرخشی که ز شمشیر زبان می‌غرّید | بنـــد را از دل طــــاغوت زمــان می‌برّید | |
| ملت خفته از آن صاعقه بیدار شدند | بهر اسلام، خریدار سر دار شدند | |
| ناله فریاد شد و حنجره آهنگین شد | نهضت نیمه‌ی خرداد ز خون رنگین شد[38] | |
| مبدأ نهضت او غیرت دینداری بود | ثمرش جنبش و حق‌خواهی و بیداری بود | |
| حوزه برخاست که تا جامعه هم برخیزد | شعله بر خرمن و خرگاه ستمگر ریزد | |
| آتشی از دل خاکستر دوران سر زد | بر بساط همه فرعون‌صفتان آذر زد |
| خصم درمانده شد از موج خروشان جهاد | رهبر نهضت ما گوشه‌ی غربت افتاد | |
| سال‌های نجف و روح خدا در تبعید | دین جدا، خلق جدا، حوزه جدا در تهدید | |
| حوزه غمگین شد و هجران‌زده در راه هدف | تن مجروح به قم، روح حماسی به نجف | |
| آتش غیرتی از حوزویان شعلــــه کشید | شعله برخاست ز قم، تا همه آفاق رسید | |
| مطلع خیزش ما «نوزده دی» گردید[39] | خشم دیرین و نهان در همــه جا شعلــه کشید | |
| اربعین‌ها پی هم، در دل شب موج افکند | بانگ تکبیر، بت «پهلوی» از اوج افکــند | |
| تنگ شد عـــرصه‌ی پهناور ایران بر شاه | یوسف مصر ولایت چو بــرآمد از چاه | |
| کشور آزاد شد و جلوه‌گه حق گــــردید | وعده‌ی حق خداوند، محقق گـــردید |
٭ پيروزی انقلاب
| آنکه در آینه‌ی صبـــر، ظــفــر را می‌دید | انتظار فــــــــرج از نیمه‌ی خرداد کشــیــــد | |
| طفل گهواره‌ی خرداد، جوان است کنون | خشم دیرین فروخورده، عیان است کنون | |
| ثمر و میوه‌ی خرداد، هــمــــان بهمن بود | صبح آزادی این ملت و این میهن بود | |
| فاتح بدر و حنین آمد و طاغوت شکست | رهرو راه حسین؟ع؟ آمد و بر صدر نشست | |
| پس از آن ظلمت طولانی شب‌های سیاه | پس از آن رنج و غم و وحشت و آن ناله و آه | |
| میهن آزاد و پر از عطر بهاران گردید | پــــرامید از نفس پــــــیــــر جماران گردید | |
| هر شهادت‌طلبی وارد این میدان شد | یک جهان، مات و سراسیمه و سرگردان شد | |
| سلطنت رفت، سپس دولت قرآن آمد | دور «جمهوری اســلامــــی ایران»، آمــــــد | |
| همگی با دل و جان شعر شهادت خواندند | پرچم سرخ ظفر در همه جا بنشاندند | |
| سایه‌ی سلطنت از کشور مــــا تاراندند | شاه«شب» را که چو دد بود، به «مغرب»[40] راندند |
٭ حوزه در صف مقدم
| سلطنت رفت؛ ولی شاه‌پرستان ماندند | بذری از توطئه و فتنه‌گری افشاندند | |
| فتنه در گنبد و آشوب به کردستان شد | فتنه‌ی خلق عرب در دل خوزستان شد[41] | |
| فتنه‌ی خلق مسلمان و دموکرات و نفاق | اختلاف‌افکن و آشوبگر و اهل شقاق | |
| فرقه‌هایی همه وابسته و آمریکایی | چهره‌هایی پی آشوب و شکاف‌افزایی | |
| جبهه‌ی دشمن و جمعیت بیگانه‌پرست | جست، بر ضد نظام علوی پیمان بست | |
| هم خطر جدی و هم توطئه‌هاسنگین بود | نقشه گسترده و تزویر و ریا رنگین بود | |
| نسل جان‌بر‌کف و یاران فداکار امام | عهد بستند که این قصه نمایند تمام | |
| حوزه جوشید و خروشید و به میدان آمد | در کنار دگران، با سپر جان آمد | |
| همه جا حوزویان در صف اول بودند | در صف اول این جبهه و جدول بودند | |
| هر کجا فتنه و شر بود، به میدان رفتند | در پی یاری این نهضت و قرآن رفتند | |
| عهدشان بود که پیغامبر قم باشند | در دل خون و خطر، همره مردم باشند |
٭ حضور در جبهه
| فصل جنگ آمد و طــــــلاب جوان جنگیــــدند | جامه‌ی رزم به تن کـــــرده، به خون غلطیدند[42] | |
| بـــــهــــــــر تبلیغ، مهـــــیـــــا و مصمم بــــــــــــودنـــــد | در دل آتش و خون، خط مقــــــــدم بودنــــــــد | |
| گاه در مسلــــــــخ و محراب شهادت خفتند | عمق این حــــادثه را با قلم خــــون گفتند | |
| آنچه تکلیف زمــــــــان بود، بـــــجـــــا آوردنــــــــد | حجــــــــره‌هـــــا را ز کجـــــا تـــــا بـــــه کجــــــــا آوردند | |
| جبهه شد مدرسه و مدرسه شد جبهه‌ی جنگ | قلــــم حـــــوزویــــــــان نـــــیـــــز بدل شد به تفنگ | |
| در اسارت، سنــــد عـــــزت ایــــــــران گشتنــــد | محــــور همـــــدلــــــــی و صبــــــــر اسیـــــران گشتند | |
| قهرمــــــــانانــــه از آن جبـــــهـــــه‌ی خون برگشتـــــنــــد | سنــــــــد غـــــیـــــــــرت و آزادگــــــــی ما گـــــشتـــــنــــــــد | |
| فکر، حق بود و هدف حق، ره و رهبر هم حق | حـــــوزه و جامــــعــــه حق بـــــود و ولایت، مطـــــلـــــق | |
| همه دلــــــــداده و ســـــربــــــــاز ولایت بـــــودنـــــــــد | ســــر تعظـــــیــــــــم به درگــــاه اطـــــاعت سودنــــــــد | |
| بارهــــــــا لطف خــــــــداوند، به امــــداد رسیـــــد | نقش بر آب شد آن نقشه که بدخواه کشید |
٭ اکنون حوزه
| حفظ حوزه ز خطرها، گذر از بحرانها | بود بر دوش مراجع، همه‌ی دوران‌ها | |
| اینک آوازهی این حوزه جهان گیر شده است | بال بگشوده و صد مرتبه تکثیر شده است | |
| فضلایی که پژوهشگر و صاحب‌نظرند | واقعی‌تر به قضایای جهان می‌نگرند | |
| چشم هی فیض ز فیضیه و قم می‌جوشد | هرکه تشنه است، از این کوثر جان می‌نوشد | |
| برکاتش چو نسیمی همه جا منتشر است | زنده بوده است، کنون گرمتر و زندهتر است | |
| حوزه، میراث بر فقه و علوم سلف است | وارث حوزه‌ی دیرین و شریف نجف است | |
| خوشه‌چین از کتب شیخ صدوق[43] است و مفید [44] | شیخ انصاری[45] و علامه[46] و طوسی[47] و شهید [48] | |
| قم، همانگونه که در چند حدیث آمده است | مرکز دانش و هم نشر حقایق شده است [49] | |
| فخر فرهنگ تشیع شده است آثارش | جلوهگر در همه آفاق شده، افکارش | |
| هم تو نقش بزرگان نگهش داشته است | عزمشان پرچم اسلام برافراشته است | |
| اگر از فتنه و آفات زمان آسوده است | از دعا و نفس پاک بزرگان بوده است | |
| این زمان حوزه، نه یک مدرس و چندین حجره است | مرکز جوشش فقه و قلم و اندیشه است | |
| بار تکلیف زمین مانده‌ی دوران، بر دوش | آن امانت که رسیده است به او، در آغوش |
| حوزه‌ی قم که حریم علما و فقهاست | حرم شیعه و هم پایگه اهل ولاست[50] | |
| نقش فرهنگی و تبلیغی آن گسترده است | توشه برداشته و راه به هر جا برده است | |
| خواهران نیز در این حوزه پذیرفته شدند | علم آموخته و چون گهر سفته شدند | |
| بار آموزش و تبلیغ، پذیرا گشتند | پیرو و شیفته‌ی مکتب زهرا گشتند[51] | |
| جرعه‌نوش از قدح حوزه، هزاران خواهر | اهل اندیشه و دین‌باور و مهدی‌یاور | |
| گسترش‌یافته این موج به جاهای دگر [52] | با زبان دگر و خط و الفبای دگر | |
| شرق تا غرب جهان باشی و هر جا بروی | سخن از «حوزه‌ی علمیه‌ی قم» می‌شنوی | |
| بستر رویش این چشمه، همین شهر قم است | حوزه‌ی قم به ترازوی فقاهت، یکم است | |
| مکتب فقهی قم سر زد و بالید و شکفت | باید از میوه و بار و ثمرش گفت و شنفت | |
| جوشش فلسفه و حکمت و تفسیر و کلام | برکاتی است ز منظومه‌ی افکار امام | |
| گشته صد ساله؛ ولی شور جوانی دارد | گرچه «قم» هست؛ ولی فکر جهانی دارد | |
| هرچه در چهرهی صدسالگی آن باشد | ثمر کوشش و میراث بزرگان باشد | |
| چه بزرگان که در این حوزه پدیدار شدند | جلوهی «کنز خفی»[53] دیده، خریدار شدند | |
| فارغ از جذبه‌ی دربار ساطین و ملوک | دل و جان‌باخته‌ی جاذبه‌ی سیر و سلوک | |
| سیرها کرده و صاحب‌دل و عارف گشتند | چشمه‌ی حکمت و استاد معارف گشتند | |
| بهر طلاب جوان، اسوهی اخلاق شدند | قله‌ی معرفت و شهرهی آفاق شدند | |
| ای بسا! نخبه که حوزه به ثمر آورده است | و بسی خبره که در دامن خود پرورده است | |
| یا هزاران نفر آماده به کار از فضلا | دستپروردهی این حوزه و درس علما | |
| در یگانهای نظامی و ادارات و سپاه | یا که در ارتش و در مدرسه و دانشگاه | |
| کار فرهنگی و ارشاد و هدایت کردند | یا که در مسجد و محراب، امامت کردند | |
| یا که با مجلسیان، کار وکالت کردند | یا که در امر قضا رفته، قضاوت کردند | |
| ای بسا! اهل قلم، یا خطبایی ماهر | یا که اهل هنر و اهل ادب، یا شاعر | |
| صاحب‌اندیشه و نوآور تدریس و بیان | شهره در علم و عمل، زبدهی تبلیغ و زبان |
| اهل تألیف و پژوهشگر و تاریخ‌نگار | اهل نقد و نظر و فلسفه، بیرون ز شمار | |
| همه را حوزه‌ی علمیه به‌بار آورده است | هدیه بر جامعه‌ی علمی ایران کرده است | |
| می‌درخشد به جهان مکتب عرفانی ما | مشق عقلانی و سرمایه‌ی وحیانی ما | |
| حوزه زنده است؛ چون افکار خمینی؟ق؟ زنده است | مکتب و نهضت او تا به ابد پاینده است | |
| گوهر حوزه عمیق است و اصالت دارد | حوزه بر دوش خود، امروز رسالت دارد | |
| این امانت که در این مرحله بر عهدهی ماست | حاصل همت و اخلاص و تلاش علماست |
٭ ولايت
| حوزه امــــروز بســی حــجت و آیت دارد | حامـــی مقـتـــدری همــچـــو ولایت دارد | |
| رشد و بالندگی‌اش خواسته‌ی رهبری است | از رکود و جریانهای تحجر، بری است | |
| نهضت، امروز جلوتر ز چهل‌سالگی است | گام دوم سند محکم فــــــرزانگی است[54] | |
| قم فراتر زمکانی و زمانی شده است | حوزه، یک مدرسه در سطح جهانی شده است | |
| محور جاذبه‌ی دین شده و حق‌گستر | با هزاران دل مشتاق، ز دهها کشور | |
| حوزه بگشوده به روی همگان، آغوشش | آیه‌ی «نفر»[55] فکنده است طنین در گوشش | |
| پرتوافشان شده مشکات احادیث رسول | می‌درخشد همه‌جا جلوهای از فقه و اصول | |
| ریشه اینجاست؛ ولی برگ و برش در همه جاست | حوزه دریاست که درّ و گهرش روحافزاست | |
| صاحب حوزه به‌جز حضرت مهدی؟عج؟ نبود | سایه‌ی لطف و عنایات وی، از سر نرود | |
| صاحب حوزه به این حوزه عنایت دارد | رونق حــــــــوزه ز آیـنـــــده حکایت دارد | |
| نقش آینده‌ی آن از وَجَناتش پیداست | مجد آن از حرکات و سکناتش پیداست |
| رهبری از افق روشن آن خرسند است | عامل وحدت ادیان، سبب پیوند است | |
| حوزه در برج نگهبانی آن بیدار است | هر کجا سنگر تکلیف بود، هشیار است | |
| این یکی از برکات نظر رهبر ماست | عشق او در دل ما، سایه‌ی او بر سر ماست | |
| حوزه را تکیه‌گه و یاور و پشتیبان است | وقت طوفان و بلا لنگر و کشتیبان است | |
| می‌کند توصیه بر حفظ حریم حرمات | حرمت دفتر آیات و بیوت حضرات | |
| اوست سرسلسله‌ی رهبری «حزب‌الله» [56] | حامــــــی مقتـــــدر جنبش انصارالله [57] | |
| قدس و بحرین و یمن، بهرهور از سروریاش | غزه، لبنان و عدن، گسترهی رهبریاش | |
| فکــــــر بیــــــداری افکار جــــوانـــان جهـــــان | جلوهگر در دل و اندیشه‌ی این پیر جوان[58] | |
| اوست فرزند همین حوزه و از نسل حسین | خلف صالح و برجسته‌ی آن پیر خمین | |
٭ بايسته‌ها
| حــــوزه باید پی مــیراث کلــینــی[59] باشد | سیرهاش سیرهی حاج شیخ[60] و خمینی باشد | |
| نســزد بی‌حرکت مــــانَــــد و درجا بــزند | پیش انــــدیشه‌ی خودباختگان، جا بــزند | |
| حوزه بایست همیشه جــــریانساز شود | جنبش فکری نو، باز هم آغــــاز شود | |
| حوزه مدیون عنایات مراجع بوده است | تا که بوده است، پی حفظ مواضع بوده است | |
| حوزه پــــرونده و پیشینیه‌ی فــــاخر دارد | تکیه بر قله‌ی اعــــلام و مفــــاخر دارد | |
| گرچه پویاست؛ ولی سنت دیــــرین دارد[61] | سنتی بوده و پــــویــــایی شیــــرین دارد | |
| حوزه گر در پی اندیشه‌ی بین‌الملل است | پی گستردن این مکتب و فتح قلل است | |
| حوزه را اندکی از ضعف و خطا، بسیار است | چون بسی دشمنی و توطئه‌ها در کار است | |
| این همه داوطلب وارد قــــم می‌گــردد | آن‌قدر دوره و طرح است که گــم می‌گردد | |
| کاش ناخــواسته، ویران نشــــود بنیادش | نیت روز نخستــیــــن، نــــرود از یــــــادش | |
| خاکریزی به اهمیت این حوزه کجاست؟ | روز و شب طرح دفاعی اگر آرند، بجاست | |
| حوزه از طرح کلان بر روی کاغذ، غنی است | مشکلاتی سر راه است که ناگفتنی است | |
| طرح و برنامه فراوان بود و بی‌کم و کاست | مشکلی هست اگر، در عمل و در اجراست | |
| نسل آینده به امروز نظر خواهد داشت | کار امروز، بر آینده اثر خواهد داشت | |
| حرف از طرح بِلا مجری، کمتر بزنیم | بایگانی پرِ طرح است، به آن سر بزنیم | |
| معضل و مشکل اگر هست که حل باید کرد | کار از حرف گذشته است، عمل باید کرد | |
| گــــر عنایت کند و لطف، ولی‌نعمت‌مــــان | بهتر از پیش، کند جلوه‌گری خدمت‌مان | |
| خانه‌ی عشق و امید است، خدا یارش باد! | از خطــــرها و ز آفــــات، نگهــــدارش باد! |
[1] . منبع: دیوان امام، ص 289.
[2] . این مسمط که با تخلص خاص امام(ره) در بند پایانی همراه است، در بین سال‌های 1309 تا 1324 هجری خورشیدی سروده شده است. (منبع: دیوان اشعار، صفحه 269)
[3] . از خصوصیات و مزایای این قصیده این است که متضمن ماده تاریخ درگذشت آن بزرگوار است و جمله اخیر یعنی؛ «لدی الکریم حلّ ضیفا عبده»، مطابق با عدد 1355 است که همان سال وفات ایشان می‌باشد و این اشعار بلند و نغز در اطراف سنگ قبر آن بزرگوار ثبت است.
[4] . 17 ذیقعده 1355 هجری قمری مطابق با 1315 هجری شمسی.
[5] . منبع: (دیوان انصاری، ص104،106)
با تشکر از فرزند معظم‌له فاضل ارجمند، حجت‌الاسلام والمسلمین ناصرالدین انصاری که این ابیات را به دفتر تحریریه افق حوزه ارسال کردند.
[6] . منبع: کتاب داستان دوستان (تذکره ادباء وشعراء آذربایجان – تبریز ) – چاپ قم – 1318.
[7] . دیوان اشعار بیدل، کمال مرشدى، ص 61 – 60.
[8] . دیوان شعر، قوامالشعراى یزدى(ره)، ص 350 – 349.
[9] . دیوان شعر، قوام الشعراى یزدى، ص 163 – 164.
[10] . مجله یغما، سال 16، ص 109.
[11] . دیوان شعر، محمّد منانى، ص 163.
[12] . «مو» به «ضمّ میم» و اخفاى «واو» در زبان مردم اراک و بلکه دو استان مرکزى و لرستان به‌جاى «من» استعمال مىشود.
[13] . «منقل آتش» در آن دوران وسیلهاى بود براى گرم کردن کرسى در زمستانها.
[14] . به‌عکس: معکوس.
[15] . «کُو»: هواى بازدم را که در سرما بر دستان خود مىکنیم تا دست‌ها گرم شود.
[16] . «فراهانى» تخلص شاعر است.
[17] . منظور شاعر این است که امور زندگى خود را با نماز و روزه استیجارى اداره مىکند.
[18] . صد سالگى حوزه، ج 1، ص 165 – 169.
[19] . منظور از «شعر هندى» اشعار امام خمینى(ره)در مدح امام زمان(عج) و حوزه علمیه قم و آیتاللّهالعظمى حائرى یزدى(ره)مىباشد.
[20] . صد سالگى حوزه، ج 1، ص 202 – 203.
[21] . نبا السهم: قصّر و لم یصب الهدف.
[22] . البلقع: الأرض القفر التى لا شىء فیها.
[23] . أراد الهاتف الذى ألغ نعیه ووفاته ولذالک قال البیت الذى بعده: «فیالیت أسلاکاً».
[24] . العجز فى نسخة بدل: «وأعدها لا تستقیم وترقع».
[25] . الزهاد ثمانیه هم: عامربن عبد قیس وأویس القرنی و هرم‌بن حیّان وربیع‌بن خثیم و أبومسلم الخولانى والأسودبن یزید، ومسروق‌بن الأجدع والحسن‌بن أبىالحسن وذکر الشاعر أنّ المرثى تاسع الزاهد بل أفضلهم.
[26] . حوزه علمیه قم از قرون گذشته وجود داشت و عالمان و راویان بزرگی در آن بودند؛ اما ضعیف و بی‌نشاط شده بود. با آمدن آیتالله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، این حوزه، بازتأسیس شد؛ از این‌رو که احیاگر حوزه قم بود، به او «مؤسس حوزه» هم می‌گویند.
[27] . آیتالله میرزا محمد فیض قمی(ره) 1370 – 1293ق از بزرگان قم بود که مدرسه فیضیه را که متروکه و انبار کسبه اطراف شده بود، بازسازی و احیا کرد. وی در سال 1340 ق از حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی(ره) که آن موقع در اراک بود، درخواست کرد به قم مهاجرت کند. این هجرت، سبب رونق دوباره حوزه علمیه قم گشت. قبر او در ایوا ن طلای حرم حضرت معصومه(س) است.
[28] . شیخ عبدالکریم حائری یزدی(ره)، از مجتهدان بزرگ و تراز ا ول شیعه 1267 – 1238 ق از سال 1301 تا 1315 شمسی، زعامت حوزه علمیه قم را بر عهده داشت. وی متولد میبد یزد بود، در سال 1301 ش به قم مهاجرت کرد و حوزه علمیه را رونق داد و احیا کرد؛ از این‌رو به ایشان «آیتالله مؤ سس» هم گفته شده است. قبر مطهرش در حرم حضرت معصومه(س) مسجد بالاسر، کنار قبر آیتالله صدر و آيت‌الله خوانساری قرار دارد. وفاتش در سال 1315 ش بود.
[29] . آیتالله سیدمحمد حجت کوهکمری(ره) 1372 -1310ق فقیه بزرگ و هم دوره آیتالله حائری یزدی که مدرسه علمیه حجتیه از آثار اوست و قبر شریفش در همین مدرسه قرار دارد.
آیتالله سید صدرالدین صدر(ره)، پدر امام موسی صدر(ره) از مراجع و فقهای بزرگ 1373- 1299 ق قبر او در حرم مطهر، مسجد بالاسر کنار قبر آیتالله حائری و آیتالله خوانساری(ره) است.
آیتالله سید محمدتقی خوانساری(ره) 1371- 1267 ق از فقهای بزرگ قرن 14 که نماز باران را در منطقه خاکفرج قم در دوره حضور انگلیسیها در این شهر خواند. وی در سال 1331 شمسی درگذشت. قبر او در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه(س) است.
آیتالله حاج‌آقا حسین طباطبایی بروجردی(ره)، مرجع بزرگ شیعه 1340 -1254ش بنیانگذار مسجد اعظم قم، قبر او بین مسجد اعظم و حرم مطهر قرار دارد.
[30] . دوره حکومت رضاخان پهلوی، دوره کشف حجاب زنان، مخالفت با برگزاری مراسم عزاداری امام حسین(ع) و مخالفت با علما و حوزه‌های علمیه و ممنوع ساختن لباس روحانیت و عمامه برای روحانیون بود. – ر.ک: کشف اسرار، امام خمینی(ره) ص 9، چرا رضاخان با علما بد بود؟
[31] . محمدرضا پهلوی، شاه خائن و وابسته به انگلیس و آمریکا که پس از رضاخان، از سال 1320 تا 1357 در ایران سلطنت کرد. او مروج فرهنگ غرب و مخالف علما و حوزه‌های علمیه بود. با انقلاب اسلامی ایران، از ایران گریخت و سلطنت برچیده شد. در سال 1359 ش در مصر درگذشت و همان‌جا دفن شد.
[32] . در دوره زعامت آیتالله بروجردی(ره)، گروهی ده پانزده نفره از فضلا و مدرسین حوزه که امام خمینی، آقا مرتضی حائری، حاج سیداحمد زنجانی(رهم) هم از آن جمله بودند، در صدد ایجاد تغییرات و اصلاحاتی در حوزه علمیه در مورد گزینش طلاب، امتحانات، شهریه، نظم حوزه، مدت تحصیل و.. برآمدند. این گروه که به هیئت مصلحین» معروف شدند، طرحی فراهم و جلساتی برگزار کردند؛ ولی کسانی ذهن آیتالله بروجردی؟ق؟ را نسبت به مسئله خراب کردند و کارشکنی نمودند. در نتیجه آن طرح اصلاحی دنبال نشد.
[33] . «مصلحت نیست که از پرده برون افتد راز ٭ ورنه در محفل رندان خبری نیست که نیست.» حافظ
[34] . سیدمجتبی میرلوحی معروف به «نواب صفوی» 1334- 1303 ش بنیانگذار نهضت فدائیان اسلام و از پیشتازان مبارزه مسلحانه که در پی برپایی حکومت اسلامی بود. وی و تنی چند از یاران شهیدش در 27 دی 1334 به دست رژیم شاه تیرباران شدند. آرامگاه نواب در قبرستان «وادی السلام» قم قرار دارد.
[35] . احیاگر اسلام ناب محمدی، مرجع بزرگ و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران و رهبر کبیر انقلاب، سیدروح‌الله موسوی خمینی 1368-1281 ش که با نهضت او و حمایت مردم و خون شهدا، رژیم سلطنت برچیده شد و حکومت اسلامی برپا گشت.
[36] . اشاره به آیه شریفه ]قل إن ما أعظكم بواحدٍة أنت قوموا لله مثْنى وفرادى[ سبأ، آیه 46 – که در تاریخیترین سند مبارزاتی امام خمینی(ره)در سال 1363 قمری در آغاز نامهاش به مرحوم وزیری آمده است. ر.ک: صحیفه نور، ج 1 ص . 3
[37] . روح‌الله موسوی خمینی(ره)نسب او به امام موسی‌بن جعفر(ع) می‌رسد.
[38] . در پی نطق شدید امام خمینی(ره)بر ضد سیاست‌های شاه در 14 خرداد 1342 ش، مأموران رژیم طاغوت او را در سپیده دم 15 خرداد از خانهاش در قم دستگیر کرده به تهران بردند. قیام مردمی از شهرهای مختلف از جمله در قم و شیراز و 27 تهران و ورامین در حمایت از این مرجع تقلید صورت گرفت که از سوی حکومت طاغوت به‌شدت سرکوب شد و گروهی شهید شدند؛ اما نهضت در سال‌های خفقان ادامه یافت و سرانجام در 22 بهمن 1357 ش به پیروزی انقلاب اسلامی انجامید. امام در یکی از اشعار خود چنین گفته است دیوان امام، ص 154 : «سال‌ها می‌گذرد، حادثهها میآید ٭ انتظار فرج از نیمه‌ی خرداد کشم».
[39] . در پی درج مقاله توهین آمیز به امام امت در روزنامه اطلاعات – 17 دی 1356- ، طلاب حوزه و اقشار دیگر راهپیمایی اعتراض آمیز کرده، به منازل علما و مراجع رفتند. در 19 دی این تظاهرات به خاک و خون کشیده شد و عدهای شهید شدند.
در اربعین شهدای قم، تبریز بپا خاست و در اربعینهای دیگر در یزد و کرمان و اصفهان و همه شهرها تظاهرات شد. اربعین‌ها به هم پیوست و موج انقلاب همه کشور را گرفت و با «الله اکبر»ها و «مرگ بر شاه»ها قیام عمومی شد، شاه رفت و امام آمد و انقلاب در 22 بهمن 57 به پیروزی رسید.
[40] . فرار شاه و اقامت در مراکش مغرب .
[41] . پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فتنه‌گران در گنبد به‌نام «خلق ترکمن» و در تبریز به‌نام «خلق مسلمان» و در کردستان و غرب به‌صورت حزب کومله و دموکرات و در خوزستان به‌نام «خلق عرب» و در تهران و جای‌جای میهن به‌نام «مجاهدین خلق» -منافقین- بلواها و شورشهایی به راه انداختند و بقایای رژیم طاغوت هم به این احزاب و گروهها میپیوستند و ناامنی و فتنه داخلی بپا می‌کردند.
[42] . جنگ تحمیلی با حمله ارتش بعث عراق به ایران در 31 شهریور 1359 از غرب و جنوب آغاز شد. در طول هشت سال جنگ و دفاع، روحانیون به‌صورت گروههای رزمی و تبلیغی در کنار رزمندگان حضور یافتند و چند هزار شهید دادند.
جمعی هم در میان اسرا، در اردوگاههای عراق، نقش محوری ایفا می‌کردند و به سازماندهی و آموزش آزادگان می‌پرداختند. مرحوم حاج‌آقای ابوترابی محوری‌ترین نقش را در دوران اسارات ایفا کرد. پایان جنگ و پذیرش قطعنامه در سال 1367 ش بود.
[43] . محمدبن علی‌بن بابویه، معروف به شیخ صدوق(ره)، از بزرگترین علمای شیعه در قرن چهارم که کتاب او (من لا یحضره الفقیه) یکی از کتب اربعه شیعه است.
تولدش در سال 306 ق و وفاتش در 381 ق و قبر مطهرش در ری و جوار حضرت عبدالعظیم(ع)است. وی تألیفات بسیاری دارد؛ از جمله: معانی الأخبار، کما‌ل‌الدین، خصال، علل‌الشرایع، ثواب‌الأعمال، توحید، عیون اخبارالرضا(ع)و…
[44] . شیخ مفید(ره)(محمدبن محمدبن نعمان) از بزرگترین عالمان شیعه در قرن چهار (413- 336 ق) و صاحب تألیفات بسیار؛ از جملةالارشاد، امالی، الجمل، الاختصاص و… است.
[45] . شیخ مرتضی انصاری(ره)، فقیه بزرگ شیعه که نسب او به جابربن عبدالله انصاری(ره) می‌رسد. متولد 1214 ق در دزفول و تحصیلاتش در ایران و حوزه نجف بود. شاگردان بسیاری تربیت کرد. دو کتاب معروف او در علم اصول و فقه -رسائل و مکاسب- سال‌هاست که متن درسی در حوزههاست. در سال 1281 ق درگذشت.
قبر او در صحن حرم امیرالمؤمنین(ع) است.
[46] . علامه، هم لقب علامه حلی(ره) است – 648 726 ق – مؤلف کشف‌المراد، منهاج‌الکرامه، نهایه، القواعد، هم به محقق حلی(ره) گفته میشود – 676 -602ق- صاحب شرایع‌الاسلام، المختصرالنافع، المعتبر و کتب دیگر، هم علامه طباطبایی(ره) صاحب المیزان که کتابهای این بزرگان همه از متون درسی حوزههاست.
[47] . شیخ طوسی، محمدبن حسن طوسی(ره) – 460- 385ق – از فقهای بزرگ و نوابغ روزگار، اهل خراسان، ساکن بغداد و پایه‌گذار حوزه علمیه نجف در هزار سال پیش، صاحب تألیفات بسیار از جمله: تبیان، تهذیب، استبصار و نهایه است. قبر او در نجف اشرف در شمال حرم علوی به‌نام مسجد طوسی معروف است.
[48] . شهید اول، محمدبن جمال‌الدین مکی عاملی(ره) – 786 -734ق- که درسن 52 سالگی در دمشق به دست دشمنان اهل‌بیت(عهم) به شهادت رسید. صاحب 35 تألیفات بسیار، از جمله لمعه دمشقیه، قواعد، دروس، بیان. شهید ثانی-زین‌الدین علی‌بن احمد عاملی؟ره؟- از فقهای بزرگ شیعه – 965 -911ق- و صاحب تألیفات زیاد، مثل البدایه، تمهید القواعد، شرح لمعه، مسالک، منية المرید و… که هر دو اهل لبنان بودند و با حکم قاضیان متعصب ضد شیعی به اعدام محکوم شدند. کتابهای فقهی این دو شهید، از متون درسی حوزه‌های علمیه است.
[49] . امام صادق(ع): «… ثمّ یظهر العلم ببلدةٍ یقال لها قمّ و یصیر معدناً للعلم والفضل» بحارالأنوار، ج 57، ص 213. روایات مربوط به فضیلت قم و مردم آن و آینده‌اش را در این منبع ببینید.
[50] . امام کاظم(ع): «قمّ، عُشُّ آل‌محمد و مأوا شیعتهم» بحارالأنوار، ج 57 ص 214.
[51] . اشاره به تأسیس جامعةالزهرا(س)در قم و مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران است. در شهرهای مختلف ایران صدها حوزه‌ی علمیه خواهران وجود دارد.
امام خمینی؟ق؟ در تاریخ 31/5/1363 در حکمی از تأسیس جامعةالزهرا (س)در قم یاد و به نقش آن در آینده اشاره می‌کند. این مرکز تاکنون دهها هزار طلبه ایرانی و هزاران طلبه خواهر از 83 کشور جهان را تربیت کرده است.
[52] . جامعةالمصطفی العالمیه، نهادی آموزشی دینی در حوزه علمیه قم است که در سال 1387 ش از ادغام دو مجموعه «سازمان مدارس و حوزه‌های 37 علمیه خارج از کشور» و «مرکز جهانی علوم اسلامی به امر مقام معظم رهبری تأسیس شد و طلابی را از دهها کشور جهان پذیرفته و آموزش می‌دهد. تاکنون بیش از 50000 مرد و زن شیعه و سنی را از 122 ملیت و کشور پذیرفته و در رشتههای مختلف تا سطح کارشناسی ارشد آموزش داده است. شعبه‌هایی هم در برخی مراکز استانها دارد.
[53] . «کنت کنزاً مخفیاً فأحبت أن أعرف، فخلقت الخلق لکي أعرف.» بحارالأنوار، ج 84، ص 199.
[54] . بیانیه گام دوم انقلاب که مقام معظم رهبری در تاریخ 22 بهمن 1397 ش خطاب به ملت ایران در چهل سالگی پیروزی انقاب اسلامی صادر کردند و چشم‌انداز و برنامه‌های چهل ساله دوم را در عرصه‌های مختلف ترسیم نمودند.
[55] . ]فلولا نفر من کل فرقٍة منهم طائفة ليتفقهوا في الدين[ (توبه، آیه 122).
[56] . سازمان سیاسی، نظامی و اسلامی شیعی در لبنان که در سال 1980 میلادی با الهام از اندیشههای اسلام سیاسی امام خمینی(ره) تأسیس شد و امروز از مقتدرترین گروههای ضد صهیونیستی در منطقه است. دبیرکل آن، روزی شهید سیدعباس الموسوی بود و اینک رهبر آن، سیدحسن نصرالله می‌باشد.
[57] . جنبش شیعی یمن که در زمان سیدحسین بدرالدین الحوثی و به دست او در سال 1991 م تأسیس شد. در گذشته به آن «جریان حوثی‌های یمن» گفته می‌شد. از سال 2015 میلادی و به دنبال استعفای رئیس‌جمهور یمن و انحال پارلمان، سپس با اوجگیری جریان بیداری اسلامی در منطقه، با نام «جنبش انصارالله» فعالانه وارد عرصه سیاسی نظامی شد. امروز رهبری آن با عبدالملک الحوثی است و مقر اصلی آن در صعده قرار دارد.
[58] . نامه سرگشاده مفصل حضرت آیتالله خامنه‌ای – مد ظله- خطاب به جوانان در اروپا و آمریکای شمالی و دعوت از آنان به شناخت مستقیم و بیواسطه از دین اسلام که در تاریخ 1 بهمن 1393 ش منتنشر شد و بازتاب وسیعی در جهان داشت. این نامه در پی حوادث توهین‌آمیز رسانه‌ای و مطبوعاتی و تروریستی در فرانسه و جاهای دیگر نسبت به اسلام نگاشته شد.
[59] . محمدبن یعقوب کلینی(ره)- 329 – 255 ق- از علمای بزرگ شیعه در قرن 4 و مؤلف کتاب گرانسنگ «الکافی» که از معتبرترین کتب حدیثی شیعه در زمینه فقه و عقاید و اخلاق است. زادگاه او کلین، از توابع شهر ری است. در قم و کوفه علم آموخت و سپس به بغداد رفت. قبر او در بغداد است.
[60] . حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی.
[61] . اشاره به جریان فکری و تقابل دو اندیشه فقه سنتی و جواهری و فقه پویا که در حوزه پیش آمده بود و بزرگان در نهایت با صحه گذاشتن به هر دو تفکر، موضوع «فقه پویای سنتی» را مطرح کردند.
