حوزه علمیه قم با میراثی بیش از ۱۲۰۰ سال نه‌تنها یکی از مراکز اصلی تولید و نشر علوم اسلامی بوده، بلکه با تربیت دانش‌پژوهان بین‌المللی و پیوند سنت و نوآوری، تأثیر بسزایی در روند جهانی‌سازی تفکر اسلامی داشته است.
خبرگزاری حوزه، گاهی یک نهاد علمی فراتر از کلاس‌های درس، و یک مرکز مذهبی فراتر از دیوارهای حوزه‌های علمیه عمل می‌کند؛ گاهی علم، برخلاف انتظار، به عاملی برای تغییر در فرهنگ‌ها و جوامع بدل می‌شود.
حوزه علمیه قم نه‌تنها یک پایگاه آموزشی و پژوهشی، بلکه یک جریان فکری است که در بستر تاریخ امتداد یافته و امروز در متن جهان معاصر حرکت می‌کند.
این حوزه ریشه در نظام آموزشی‌ای دارد که از قرن‌های نخستین تمدن اسلامی، شبکه‌ای از مدارس و مراکز علمی را ایجاد کرد. از بغداد و نیشابور گرفته تا نجف و قم، حوزه‌های علمیه توانسته‌اند دانش اسلامی را در قالب اجتهاد، فلسفه، فقه، کلام و اصول، به یکی از اساسی‌ترین ارکان تمدن اسلامی تبدیل کنند. قم، در سده‌های اخیر، چهره‌ای نوین از این میراث دیرینه را ارائه داده است. این حوزه، نه‌تنها به تربیت عالمان و مجتهدان پرداخته، بلکه با ایجاد پل ارتباطی میان تفکر اسلامی و نیازهای نوین جوامع بشری، خود را به یک بازیگر فعال در صحنه جهانی تبدیل کرده است.
نقش حوزه علمیه قم در نشر علوم اسلامی و تربیت دانش‌پژوهان بین‌المللی قم، امروز نه صرفاً یک شهر مذهبی، بلکه یک مرکز جهانی دانش اسلامی است.
جامعه المصطفی العالمیه یکی از مهم‌ترین مؤسسات وابسته به حوزه علمیه قم، بیش از ۵۰ هزار دانش‌پژوه از ۱۲۲ کشور جهان را آموزش داده و این فارغ‌التحصیلان، اکنون سفیران تفکر اسلامی در جوامع خود هستند. بسیاری از این دانش‌پژوهان، پس از بازگشت به کشورهایشان، به‌عنوان استادان دانشگاه، مبلغان مذهبی و اندیشمندان دینی، معارف اسلامی را منتشر کرده‌اند و نظام فکری حوزه را در جغرافیایی گسترده‌تر پیاده‌سازی کرده‌اند.
حوزه علمیه قم نه‌تنها در فقه و اصول، بلکه در فلسفه اسلامی، حقوق اسلامی، تفسیر قرآن و مطالعات تطبیقی نقش‌آفرینی کرده است. در دهه‌های اخیر، پژوهش‌هایی که در قم صورت گرفته‌اند، از طریق ترجمه و نشر بین‌المللی، به یکی از منابع اصلی دانش اسلامی در سطح جهانی تبدیل شده‌اند.
در مسیر بازنگری و تحول علوم اسلامی حوزه علمیه قم، همواره در مسیر بازنگری و تحول علوم اسلامی قرار داشته است. نظام اجتهاد در این حوزه، به‌عنوان یکی از ابزارهای تفکر پویای شیعه، توانسته است تعامل علمی و میان‌مذهبی را تقویت کند.
برخی از مهم‌ترین تلاش‌های حوزه علمیه قم در مسیر جهانی‌سازی علوم اسلامی عبارتند از:
– ایجاد رشته‌های نوین: مطالعات اسلامی تطبیقی، حقوق بین‌الملل اسلامی و فلسفه اخلاق جهانی.
– تعاملات میان‌فرهنگی: همکاری علمی با دانشگاه‌های معتبر همچون الازهر مصر و مؤسسات پژوهشی اروپا.
– گسترش گفت‌وگوهای علمی: حضور علمای حوزه در کنفرانس‌های بین‌المللی و مشارکت در مباحث دینی میان‌مذاهب. این اقدامات، حوزه علمیه قم را از یک مرکز سنتی به یک بازیگر تأثیرگذار در گفتگوهای دینی و فلسفی جهانی تبدیل کرده است.
نقش زنان در گسترش علوم اسلامی؛ بازآفرینی جایگاه علمی بانوان
برخلاف تصور سنتی، نقش زنان در حوزه علمیه قم محدود به آموزش‌های مذهبی نیست. امروزه، بانوان طلبه، نه‌تنها در فرآیند اجتهاد و پژوهش‌های فقهی مشارکت دارند، بلکه در عرصه‌های رسانه‌ای و فرهنگی نیز اثرگذار شده‌اند.
جامعه الزهرا سلام‌الله‌علیها، یکی از مؤسسات علمی حوزوی وابسته به حوزه علمیه قم، بستری برای توسعه نقش زنان در تفکر اسلامی ایجاد کرده است. این مرکز، نه‌تنها یک پایگاه آموزشی، بلکه یک نهاد پژوهشی مستقل است که بانوان طلبه را قادر ساخته در سطح بین‌المللی به تحقیقات اسلامی بپردازند. امروزه، بانوان طلبه از طریق تولید محتوای رسانه‌ای، انتشار مقالات و برگزاری نشست‌های علمی، نقش فعالی در نشر علوم اسلامی دارند. این تغییرات، نشان‌دهنده روندی نوین در بازآفرینی جایگاه زنان در حوزه‌های دینی است. حوزه علمیه قم در قرن جدید؛ تلفیق سنت و نوآوری حوزه علمیه قم، با ورود به قرن جدید، بیش از هر زمان دیگری نیازمند تحول در روش‌های آموزشی و توسعه ارتباطات علمی است.
برخی از مسیرهای پیش‌رو برای حوزه علمیه قم عبارتند از:
– ایجاد سامانه‌های آموزش دیجیتال: تدریس آنلاین علوم اسلامی برای مخاطبان جهانی.
– گسترش شبکه‌های پژوهشی بین‌المللی: تعاملات علمی در زمینه فلسفه اسلامی، مطالعات تطبیقی و اخلاق جهانی.
– توسعه سیستم‌های اجتهادی مدرن: تطبیق فقه با چالش‌های نوین اجتماعی و سیاسی جهان اسلام.
حوزه علمیه قم با بهره‌گیری از این ظرفیت‌ها، نه‌تنها جایگاه خود را در جهان اسلام تقویت خواهد کرد، بلکه به یکی از ارکان اصلی گفت‌وگوی میان‌فرهنگی تبدیل خواهد شد. قم، فراتر از شهری مذهبی، پایگاهی برای تولید و نشر دانش اسلامی است. تأسیس مراکز علمی بین‌المللی، تربیت هزاران دانش‌پژوه از سراسر جهان و تلاش در مسیر جهانی‌سازی علوم اسلامی، همگی نشان‌دهنده تأثیر گسترده این حوزه بر تفکر دینی در جهان اسلام است. امروز، حوزه علمیه قم نه‌تنها به یک مرکز آموزشی محدود نمی‌شود، بلکه نقشی محوری در بازتعریف علوم اسلامی، تعاملات علمی و تطبیق دانش دینی با نیازهای جهانی دارد. آینده این حوزه، تلفیقی از دانش سنتی و تحولات نوین خواهد بود.
ندا حکمت نیا
