خبرگزاری حوزه / به مناسبت یکصدمین سالگرد باز تاسیس حوزه علمیه قم و به جهت بررسی نقش حوزه‌های علمیه در بقای دین مبین اسلام و مذهب تشیع و نیز تقویت باورهای دینی مردم و خدمات اجتماعی علما به مردم و جامعه با حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا سبحانی به گفتگو نشستیم.
حوزه‌های علمیه در بقای دین و تقویت روحیه دینی مردم چه نقشی داشته و دارند؟
قال الإمام الصادق علیه السلام: «العالِمُ بِزَمانِهِ لا تَهجُمُ علَیهِ اللَّوابِسُ»الکافی، جلدیک، صفحه۲۷. در دوران حضور امام‌صادق(ع) در مدینه، جامعه اسلامی با گسترش افکار انحرافی، جریانات الحادی و فرقه‌های گمراه مواجه بود. حضرت با درایت و زمان‌شناسی، به تربیت شاگردانی عالم، متفکر و بصیر پرداخت که بتوانند از عقاید ناب اسلامی در برابر این موج انحرافی دفاع کنند. ایشان با این کار نقش بی‌بدیلی در حفظ دین و معرفت اصیل ایفا کردند.
در همین راستا از امام‌صادق(ع) روایت شده است: العالِمُ بِزَمانِه لا تَهجُمُ عَلَیهِ اللَّوابِسُ» یعنی کسی که به زمان خود آگاه باشد، دچار اشتباهات و ابهامات نمی‌شود. در این روایت، «عالم بزمانه» به کسی گفته شده که شناخت دقیق و عمیقی از شرایط فرهنگی، جریان‌های فکری، تهدیدات و نیازهای زمانه دارد. چنین عالمی، در دام تحریف‌ها، شبهات و ظواهر فریبنده نمی‌افتد. واژه «لوابس» (جمع لابس) به معنای امور پوشیده، شبهه‌برانگیز یا گمراه‌کننده است. بنابراین، شرط هدایت‌گری مؤثر، آگاهی از زمان و درک از اوضاع فکری و اجتماعی روز است.
بررسی تاریخی نقش روحانیت در دینداری مردم ایران نشان می‌دهد که این نهاد دینی همواره تأثیر عمیقی بر فرهنگ، سیاست و هویت دینی جامعه داشته است. روحانیت شیعه، به‌ویژه در قالب نهاد حوزه‌های علمیه، همواره این وظیفه را بر عهده داشته است و در اعصار مختلف از زمان حضور ائمه معصومین(ع) شخصیت‌هائی بودند که از نظر علمی، هم تقوا و دیانت، و هم در روابط اجتماعی و معاشرت با مردم، مورد اعتماد امام زمان خود بودند. مانند جناب زکریای قمی که حضرت او چنین معرفی میکند: «زکریا بن آدم، مامونٌ فی الدنیا و الدین» این جمله نشان‌دهنده شخصیت جامع‌الاطراف اوست؛ زکریا بن آدم از جمله کسانی است که با فعالیت‌های علمی و دینی، به رشد و گسترش تشیع در قم کمک کرد؛ شهری که بعدها به پایتخت فقه شیعه تبدیل شد.
در زمان حکومت خلیفه اموی برخی از شیعیان به دلیل فشارهای سیاسی و مذهبی به نقاط مختلف هجرت کردند. بعد از مهاجرت اشعری‌ها به قم شخصیت‌های برجسته در قم پدید آمدند و از عمده فعالیت آنها ترویج حدیث و معارف اهل‌بیت(ع)، حمایت از خاندان پیامبر(ص) و تربیت نسل‌هایی از عالمان و محدثان، مانند : احمد بن اسحاق اشعری قمی (از وکلای خاص امام حسن عسکری(ع))؛ علی بن ابراهیم قمی (مفسر بزرگ و مؤلف تفسیر قمی)؛ ابراهیم بن هاشم اشعری نخستین کسی که حدیث‌های کوفی را به قم آورد.
در مرحله بعد خاندان «برقی» در دوره حکومت عباسی به قم مهاجرت کردند و در آنجا ساکن شدند. به همین دلیل به آنان «برقی قمی» گفته می‌شود. این خاندان از محدثان بزرگ مکتب قم بودند که در انتقال احادیث اهل‌بیت(ع) از کوفه به قم نقش محوری داشتند. در تاریخ تشیع این خاندان به‌عنوان راویان موثق و حافظان حدیث شناخته می‌شوند؛ در زمان احمد برقی (مؤلف کتاب المحاسن)، قم تبدیل به مرکز مهمی برای تدوین و نشر احادیث شیعه شده بود. نجاشی درباره احمد بن محمد برقی گفته: “ثقةٌ فی نفسه، یُعتمد علیه، واسع العلم.” نتیجتاً خاندان‌هایی مانند برقی، اشعری، ابن‌بابویه و آل‌نعمان در کنار هم، پایه‌گذاران حوزه‌ای بودند که بعدها به بزرگ‌ترین حوزه فقهی جهان شیعه تبدیل شد.
جایگاه حوزه علمیه در دوران صفویه چگونه بود؟
در دوره صفویه، تشیع اثناعشری به‌عنوان مذهب رسمی ایران اعلام شد. در این دوره، روحانیت شیعه به‌عنوان نهاد رسمی دینی شکل گرفت و با حمایت حکومت، نقش فعالی در ترویج آموزه‌های دینی، آموزش فقه و تفسیر قرآن ایفا کرد.
حوزه‌های علمیه‌ای مانند حوزه اصفهان در این دوره رونق یافتند و به مراکز اصلی تربیت علما تبدیل شدند. دوره قاجار دوره تثبیت مرجعیت و نفوذ اجتماعی محسوب میگردد، در این مقطع نهاد روحانیت بیش از پیش تثبیت شد و مرجعیت شیعه به‌عنوان ساختاری رسمی در جامعه شیعه شکل گرفت.
روحانیون در این دوره نقش مهمی در هدایت دینی مردم، مقابله با نفوذ فرهنگی غرب و مشارکت در جنبش‌های اجتماعی ایفا کردند. برای مثال در نهضت تنباکو، فتوای میرزای بزرگ شیرازی موجب لغو امتیاز تنباکو شد و نشان‌دهنده قدرت بسیج مردمی روحانیت بود.
در دوران پهلوی حوزه علمیه چه جایگاهی داشت؟
در دوره پهلوی، به‌ویژه در زمان رضاشاه سیاست‌های سکولاریستی مانند کشف حجاب و محدودیت‌های اعمال‌شده بر حوزه‌های علمیه، موجب تقابل میان حکومت و روحانیت شد. با این حال، روحانیون با حفظ ارتباط با مردم و فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی، به حفظ هویت دینی جامعه کمک کردند. در دوره محمدرضاشاه نیز، روحانیت نقش مهمی در اعتراضات مردمی و حفظ ارزش‌های دینی ایفا کرد.
نقش حوزه‌های علمیه و روحانیت در پیروزی انقلاب اسلامی چه بود؟
روحانیت، به‌ویژه با رهبری امام خمینی(ره)، نقش محوری در انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ ایفا کرد. این انقلاب، نه‌تنها ساختار سیاسی ایران را تغییر داد، بلکه موجب افزایش نقش روحانیت در اداره کشور و تدوین قوانین بر اساس فقه اسلامی شد. پس از انقلاب، روحانیت مسئولیت‌های گسترده‌ای در حوزه‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بر عهده گرفت.
یکی از آن مسئولیت‌ها، مقابله با انحرافات فکری و بدعت‌ها بود. حوزه علمیه قم همواره در مقابل افکار انحرافی، خرافات، و حرکت‌های ضد دینی واکنش نشان داده است. علما و متفکران این حوزه، با تألیف و مناظره، از اصالت معارف دینی دفاع کرده‌اند. مبارزه با جریانات انحرافی درونی مانند غلات، که در عصر ائمه معصومین(ع) در میان شیعیان پدید آمدند، و بعدها در قرون میانی، جریان افراطی و تکفیری که توسط ابن‌تیمیه و بعدها توسط محمدبن‌عبدالوهاب تبلیغ و ترویج می‌شد و دست به قتل و غارت شهرهای و اعتاب مقدسه نمودند. علما با تمام وجود به مبارزه این گروه التقاطی پرداخته و کتاب‌ها و شبهات و ردیه‌ها توسط علماء دین نوشته می‌شد. آثاری بزرگانی مانند علامه حلی، مرحوم میرحامد حسین و قرن معاصر کتاب‌هایی که علمایی مانند آیت‌الله سبحانی و آیت‌الله سیدعلی میلانی نوشتند.
دیگر جریان‌های انحرافی جریان الحاد و کمونیسم در عصر معاصر بود که توسط کارل مارکس، با شعار «دین افیون توده‌هاست» نظامی ضددینی، ضد مالکیت فردی و مبتنی بر بی‌خدایی را در قرن۲۰ در کشورهای شوروی، چین، اروپای شرقی و برخی کشورهای اسلامی تبلیغ می‌کردند، جریان الحاد جدید که توسط ریچارد داوکینز را در فضای مجازی و دانشگاه‌ها پر کرده بود.
در این قرن اخیر بزرگانی مانند علامه طباطبائی با تدریس مباحث فلسفی اسلامی به تبیین این عقائد انحرافی پرداخته و با تربیت شاگردانی مانند شهید مطهری، و آیت‌الله سبحانی و تالیف کتاب‌های متعدد مانند اصول و فلسفه و روش رئالیسم و … توانستند تا حد زیادی بساط آنها را برهم زده و تقریبا اثری از آنها مشاهده نمی‌شود.
قبل از انقلاب چاپ مجلات اسلامی مانند مجله مکتب اسلام که تیراژ آن تا ۱۲۰ هزار نسخه هم رسید، مجلات مؤسسه در راه حق و برخی دیگر ار نشریات یکی از ابتکاراتی بود که توسط برخی از علمای روشن ضمیر و هیأت مؤسس با اخلاص که در ابتدا با حمایت برخی از تجار متدین، تنوانستند خلأ بزرگی را در زمان خود پر کنند و جوانان و نوعا خانواده‌های متدین، مشترک چنین مجلاتی بودند، خلاصه حوزه علمیه در طول تاریخ، همواره، نگهبان مرزهای اعتقادی اسلام و روشنگری در برابر جریان‌های فکری منحرف بوده است و البته اینها نمونه های برجسته از تلاش‌های علما است.
به نمونه‌ای از خدمات اجتماعی حوزه علمیه و علما اشاره کنید
توجه به علم‌آموزی و تعلیم، یکی از دغدغه‌های اصلی علما در طول تاریخ اسلام بوده است. در منابع تاریخی آمده است که سید مرتضی علم‌الهدی، فقیه و متکلم برجسته قرن چهارم هجری، برای ترویج علم و دانش، اقدام به وقف یک روستا به‌منظور تأمین هزینه‌های تهیه قلم و دوات برای طلاب علوم دینی کرده است. این اقدام نشان‌دهنده‌ی توجه ویژه‌ی ایشان به ابزارهای آموزش و اهمیت فراهم‌سازی امکانات لازم برای تحصیل علم در آن دوران است. این وقف، به‌عنوان یکی از نمونه‌های بارز وقف‌های علمی در تاریخ اسلام شناخته می‌شود و الگویی برای سایر علما و خیرین در حمایت از تعلیم و تربیت اسلامی بود.
دولت شیعی آل‌بویه نیز کتابخانه‌های بزرگی در بغداد ایجاد کردند که بسیاری از آنها موقوفه عمومی بود و خدمات رایگان برای طلاب، از جمله ابزار نوشتن و نسخه‌برداری، فراهم می‌کردند. در ادامه این روند، هزاران مدرسه علمیه و غیر علمیه برای آموزش مردم ساخته شد. از جمله مدارس رشدیه، که توسط مرحوم میرزا حسن رشدیه بنیان‌گذاری شد و یکی از مظاهر نوگرایی آموزشی در دوران قاجار به شمار می‌رفت. او با تأسیس این مدارس، نقش بزرگی در تحول نظام آموزشی ایران از شیوه‌ی سنتی مکتب‌خانه‌ای به شکل مدرن ایفا کرد.
پس از آن، مدارس جامعه تعلیمات اسلامی توسط روحانی و واعظ برجسته مرحوم عباسعلی اسلامی تأسیس شد. این مجموعه بیشترین مدارس غیر دولتی را در زمان پهلوی دوم تأسیس کرد. علاوه بر ساخت مدرسه، تأسیس کتابخانه و انجام کارهای خیریه از دیگر فعالیت‌های این مجموعه بود که هزینه‌های آن توسط خیرین تأمین می‌شد. بدون تردید، این نهاد یکی از مهم‌ترین حرکت‌های علمی و آموزشی برای تربیت نسل دیندار در زمان خود به شمار می‌رود.
ساخت بسیاری از مراکز مهم درمانی در کشور توسط روحانیت صورت گرفت. از جمله می‌توان به مریض‌خانه فیروزآبادی اشاره کرد که بعدها به بیمارستان فیروزآبادی در شهر ری تبدیل شد. همچنین بیمارستان فاطمی، بیمارستان سهامیه، بانک خون و بیمارستان آیت‌الله گلپایگانی در قم و شهرهای دیگر، از دیگر نمونه‌های برجسته هستند.
پس از انقلاب، این روند ادامه یافت و بیمارستان امیرالمؤمنین توسط آیت‌الله خوانساری و بیمارستان نور توسط آیت‌الله شهرستانی تأسیس شد. افزون بر این موارد، ده‌ها مرکز درمانی و درمانگاه خیریه مانند درمانگاه بقیةالله(عج)، درمانگاه امام‌صادق(ع) و مرکز چشم‌پزشکی جوادالائمه(ع) ساخته شد که همگی با هدایت علما و مشارکت خیرین متدین تحقق یافتند.
در عرصه‌های فرهنگی نیز روحانیت در کنار نقش‌های تبلیغی و دینی، حضوری فعال و مؤثر داشته است. یکی از جلوه‌های این حضور، مشارکت در ساخت و توسعه کتابخانه‌ها، مراکز فرهنگی و حتی تجهیز و راه‌اندازی مراکز رایانه‌ای در مناطق مختلف کشور بوده است.
کتابخانه آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی سهم عظیمی در حفظ میراث ملی و معنوی ایفا کرده است. همچنین، مرکز کامپیوتری که توسط آیت‌الله گلپایگانی در اولین سال‌هایی که رایانه در اختیار عموم قرار گرفت تأسیس شد، تأثیر زیادی در مسائل پژوهشی داشت. نمونه دیگر، ساخت مؤسسات آموزشی مانند مرکز تحقیقاتی و تعلیماتی امام‌صادق(ع) است که در کنار فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی، دارای کتابخانه عمومی برای برادران و خواهران نیز می‌باشد.
نقش حوزه‌های علمیه و طلاب در تقویت مراکز مذهبی و پایگاه‌های مردمی را چگونه ارزیابی می کنید؟
مساجد، حوزه‌های علمیه و تکایا تحت هدایت روحانیون، کانون‌های اصلی دینداری مردم بوده و هستند. مناسک مذهبی مانند نماز جماعت، روضه‌ها، مجالس عزاداری و مراسم مذهبی چون ماه محرم و رمضان با محوریت روحانیون برگزار می‌شود. در باب اخلاص برخی از علما، خاطره‌ای از جدمان مرحوم آیت‌الله میرزا محمدحسین خیابانی تبریزی نقل کنم، در دوران اختناق رضاخان با اینکه ایشان اجازه‌ی رسمی برای پوشیدن لباس روحانیت داشتند و قریب به پنجاه سال امام جماعت مسجد کریم‌خان تبریز بودند که مدتی نیز مرحوم آیت‌الله آقا سیدجواد خامنه‌ای، و بسیاری از بزرگان در همان مسجد اقامه جماعت می‌کردند، در سرمای سخت زمستان، مسیر طولانی از منزل تا مسجد را می‌پیمودند، چراغ مسجد را روشن می‌کردند، و گاه با حضور جمع بسیار اندکی، نماز جماعت را اقامه می‌فرمودند، تا چراغ مسجد خاموش نگردد. یکی از مبلّغین اهل آذربایجان برایم نقل می‌کرد که در دوران حکومت شوروی، پدرم برخی روزها قبل از اذان صبح، به‌صورت پنهانی و دور از چشم مأموران مخفیِ حکومت، مرا به خانه روحانی روستا می‌فرستاد تا در آنجا روخوانی قرآن بیاموزم، این خاطره به خوبی نشان‌دهنده سختی‌ها و شجاعت خانواده‌های مسلمان در آن دوران است که به رغم تمام فشارها و محدودیت‌ها، برای حفظ میراث دینی و انتقال آن به نسل‌های بعد تلاش می‌کردند.
خطبای دینی با بهره‌گیری از آیات قرآن، احادیث، تاریخ اسلام و تمثیل‌های اخلاقی، نقش مهمی در ارتقای معرفت دینی مردم ایفا می‌کنند. آنان با زبانی گویا و قابل فهم، مفاهیم عمیق و گاه دشوار دینی را برای عموم تبیین کرده و در قالب وعظ و خطابه، دل‌ها را نرم، وجدان‌ها را بیدار و انسان‌ها را به عمل دینی ترغیب می‌نمایند.
شخصیت‌هایی چون مرحوم فلسفی، راشد، شیخ انصاری قمی و دیگر خطبای برجسته، با صداقت، سواد دینی بالا و ارتباط قلبی با مردم، الگوهای زنده‌ای از دینداری عملی و مردمی بودند. حضور فعال آنان در مساجد، مجالس، رسانه‌ها و حتی مناطق محروم، موجب پیوند مستمر نسل‌ها با معارف اهل‌بیت(ع)، جلوگیری از انحرافات فکری و تقویت ایمان عمومی شد.
مرحوم آقای شیخ احمد کافی با بهره‌گیری از فن بیان قوی، صدای نافذ و محتوای عاطفی، به یکی از محبوب‌ترین وعاظ دوران پیش از انقلاب تبدیل شد. او بنیان‌گذار جلسات دعای ندبه و توسل در تهران بود و با راه‌اندازی «هیئت مکتب قرآن» و «مؤسسه دارالتبلیغ اسلامی»، نقش مهمی در جذب جوانان به معارف اهل‌بیت(ع) ایفا کرد.
یکی از ویژگی‌های مرحوم کافی این بود هرجا می‌رفت اثری از خود بجا می‌گذاشت، از یکی از زائرین حج شنیدم که اوائل انقلاب در مسیر مکه به مدینه به روستای ربذه برای زیارت مرقد ابوذر غفاری رفتم و دیدم در آنجا چاه آب بسیار عالی که آب فراوانی از آنجا استخراج می‌شد؛ حفر شده است و یکی از اهالی می‌گفت این چاه را فردی بنام «کافی» بانی شده است و حفر کرده‌اند، اتفاقا مشابه همین طرح را برخی مبلغین در آفریقا دارند و در مناطق محروم از آب بهداشتی، برای مردم چاهی حفر می‌کنند و نام چاه را بنام اهل‌بیت(ع) نامگذاری می‌کنند.
طلاب و روحانیون در دوران دفاع مقدس چه نقشی داشتند؟
در دوران دفاع مقدس، روحانیت با حضور فعال در عرصه‌های تبلیغی و رزمی، نقش برجسته‌ای ایفا کردند. طبق آمارها در طول ۸سال دفاع مقدس حدود ۳۵۰۰ طلبه به درجه رفیع شهادت رسیده است و بر اساس یک محاسبه سرانه طلاب از هر ۱۰۰۰ طلبه، ۴۰ نفر شهید شدند که این رقم ۱۰ برابر میانگین سایر اقشار است. این آمار نشان‌دهنده ایثار و مجاهدت روحانیون در دفاع از دین و میهن است.
با وجود تلاش برخی معاندان برای تضعیف این نقش، پژوهش‌های مستند حوزه علمیه قم اثبات‌کننده حضور مؤثر و حماسی روحانیت در جبهه‌هاست. روحانیون، علاوه بر وظایف دینی، با فداکاری در خط مقدم جنگ، شهدای زیادی را تقدیم میهن اسلامی کردند.
چالش‌ها و فرصت‌های پیش روی حوزه چیست؟
در دهه‌های اخیر، روحانیت با چالش‌هایی مانند گسترش رسانه‌های نوین، تغییرات فرهنگی و افزایش سطح آگاهی عمومی مواجه شده است. با این حال، همچنان نقش مهمی در تبیین آموزه‌های دینی، پاسخ به شبهات و هدایت معنوی جامعه ایفا میکند. برای حفظ و تقویت دینداری مردم، روحانیت نیازمند بازنگری در روش‌های تبلیغی و ارتباط مؤثرتر با نسل‌های جدید است.
انتهای پیام/
