به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه، حضرت آیت الله حاج شیخ جعفر سبحانی از مراجع معظم تقلید در همایش بین‌المللی یکصدمین سالگشت بازتأسیس حوزه علمیه قم با بیان اینکه محور سخن بنده درباره حوزه علمیه قم است، اظهارداشتند: حوزه علمیه قم، با پیشینه‌ای پیش از تأسیس رسمی در قرن ۱۴ هجری، یکی از مراکز علمی مهم شیعه است. نخستین حوزه‌های اسلامی در مدینه، کوفه و خراسان شکل گرفتند. قم با مهاجرت اشعری‌ها به مرکز علمی تبدیل شد و شخصیت‌هایی مانند احمدبن محمدبن عیسی اشعری را پرورش داد.
پس از حمله مغول، حوزه قم در دوره صفویه احیا شد و در قرن ۱۱ و ۱۲ با حضور اندیشمندانی مانند صدرالمتألهین شکوفا گردید. در قرن ۱۴، آیت‌الله حائری یزدی(ره) با تأسیس رسمی حوزه، آن را به مرکز تربیت عالمانی زمان‌شناس تبدیل کرد.
معظم له با تأکید بر تاریخ‌نگاری عمیق در حوزه‌های علمی شیعه، قم را به‌عنوان چهارمین قله مرکز حدیث و فقه معرفی کردند.
مشروح بیانات ایشان بدین شرح است:
محور سخن بنده درباره حوزه علمیه قم است.
حوزه علمیه قم، گرچه در قرن چهاردهم هجری به‌شکل رسمی و جدید تأسیس شده؛ اما پیش از آن نیز در این شهر، حوزه‌ای علمی مبتنی بر فقه و حدیث وجود داشته است.
برای آن‌که موقعیت تاریخی قم روشن‌تر گردد، چند نکته را یادآور می‌شوم:
۱.نخستین حوزه: مدینه منوره
اولین حوزه فقه و حدیث، پس از رحلت پیامبر اکرم(ص)، در مدینه منوره شکل گرفت. این حوزه تا ماجرای فخ، محل تربیت شخصیت‌هایی چون عبدالله‌بن عباس، عبدالله‌بن مسعود، اُبَیّ‌بن کعب، سلمان محمدی و دیگران بود.
اما با گذشت زمان، خصوصاً در دوران بنی‌امیه و به‌ویژه پس از تسلط مروانیان، فعالیت فقهی و حدیثی در آنجا تضعیف شد.
با آغاز امامت امام باقر(ع) در سال ۹۴ هجری، حوزه علمی مدینه مجدداً احیا شد. هرچند در این فرصت، مجال نقل مستقیم منابع نیست، اما همان‌طور که ابن‌حجر عسقلانی در تهذیب‌التهذیب و برقی در رجال آورده‌اند، شاگردان امام باقر(ع) بسیارند.
پس از آن، امامت به امام صادق(ع) رسید و ایشان نیز حوزه مدینه را توسعه دادند. نام شاگردان امام صادق(ع) نیز در منابع رجالی، از جمله رجال برقی، فراوان آمده است.
۲.دومین حوزه علمیه: مسجد کوفه
شاگردان امام باقر(ع) و امام صادق(ع) به کوفه آمدند و مسجد کوفه به مرکز فقه و حدیث تبدیل شد.
حسن‌بن علی‌بن زیاد وشاء، از اصحاب امام رضا(ع)، به احمدبن محمدبن عیسی اشعری قمی می‌گوید: «من در این مسجد، ۹۰۰ شیخ را درک کردم که همگی می‌گفتند: «حدّثنی جعفربن محمد(ع)»
۳. سومین حوزه: خراسان و ماوراءالنهر
مأمون عباسی با اجبار امام رضا(ع) را به خراسان آورد؛ اما دست حضرت در مسائل دینی باز بود. این موجب شد، حوزه‌ای علمی در آن منطقه پدید آید.
تفسیر عیاشی (متوفی ۳۲۰ هـ) و رجال کشی نیز، از آثار همین فضاست که نشان‌دهنده شکل‌گیری حوزه‌ای علمی و شیعی در آن ناحیه است.
۴. چهارمین حوزه: قم
و اما قم؛ پس از مهاجرت اشعری‌ها از ترس حجاج به این شهر، به‌تدریج نطفه‌های علمی تشیع در اینجا بسته شد و حوزه‌ای عظیم شکل گرفت.
کتاب تاریخی مهمی به‌نام تاریخ قم، تألیف حسن‌بن علی‌بن حسن‌بن عبدالملک قمی، وجود دارد که اگرچه اکنون تنها باب پنجم آن در اختیار ماست، اما در فهرست آغازین کتاب، وضعیت قم در سال ۳۸۷ هجری به‌خوبی روشن شده است: شهری با مساجد و معابر فراوان و جایگاه علمی چشم‌گیر.
در این حوزه، شخصیت‌هایی تربیت شدند که تنها به ذکر برجسته‌ترین آنان بسنده می‌کنم:
• محمدبن احمدبن یحیی اشعری (متوفی ۲۸۰ هـ)؛
• سعدبن عبدالله‌بن ابی‌خلف (متوفی حدود ۲۹۹ یا ۳۰۱ هـ)، از اصحاب امام حسن عسکری؟ ع؟؛
• محمدبن حسن‌بن احمدبن ولید (متوفی ۳۴۳ هـ)، مؤلف کتاب الجامع؛
• احمدبن محمدبن عیسی اشعری، مؤلف ۹۴ کتاب؛
• احمدبن ابی‌عبدالله خالد برقی (متوفی ۲۷۴ هـ)، صاحب کتاب المحاسن؛
برای شناخت بیشتر تربیت‌یافتگان این حوزه، به رجال برقی و دیگر منابع رجالی رجوع شود. این حوزه از قرن سوم تا قرن ششم ادامه داشت تا آن‌که با حمله مغول، دچار فروپاشی شد.
– پس از حمله مغول
با ورود مغولان در قرن هفتم هجری، بسیاری از مراکز علمی از بین رفت؛ اما از دوران صفویه به‌بعد، چراغ علم در قم مجدداً روشن شد.
در قرن یازدهم، حوزه قم شکوفا بود. برای نمونه:
• شیخ بهاءالدین عاملی کتاب مشرق‌الشمسین را در قم نگاشت و تصریح کرد: «در دارالمؤمنین، قم المحروسه، در جوار حرم مطهر فاطمی این اثر را به پایان رساندم.» (مشرق‌الشمسین، ص۲۷۸)
• صدرالمتألهین شیرازی (متولد ۹۷۹، متوفی ۱۰۵۰ هـ) می‌گوید: «پانزده سال در قم سکونت داشتم و در همین مدت اسفار اربعه را نوشتم.»
• فیض کاشانی، داماد صدرالمتألهین، تمام آثار علمی‌اش از جمله وافی، در قم تألیف شد.
• شیخ عبدالرزاق فیاض، داماد دیگر صدرالمتألهین، مؤلف شواهدالالهام فی شرح تجریدالکلام، از علمای قرن یازدهم.
در قرن دوازدهم، قاضی سعید قمی، شارح توحید صدوق، عارفی بزرگ، حکیمی متبحر و محدثی کم‌نظیر، زیسته است. حضرت امام خمینی(ره) نیز در جوانی به نسخه‌برداری از اثر او علاقه‌مند بوده‌اند.
در قرن سیزدهم، میرزای قمی (متوفی ۱۲۳۱ هـ)، صاحب قوانین و جامع‌الشتات، از ارکان حوزه قم به‌شمار می‌رود. در یکی از حوادث تاریخی، شمار طلاب حوزه قم دو برابر شد.
– ورود به قرن چهاردهم و تأسیس رسمی حوزه
اکنون به بخش اصلی بحث می‌رسیم: تأسیس رسمی حوزه علمیه قم در قرن چهاردهم هجری، توسط مرحوم آیت‌الله‌العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی (اعلی‌الله‌مقامه). این مرد بزرگ، درد را شناخت و درمان را نیز.
دریافت که باید عالم، خطیب و فقیه تربیت کرد؛ خصوصاً در شرایطی که موج مشروطه از یک‌سو و جنگ جهانی اول از سوی دیگر، ایران را دچار بحران کرده بود.
حاج شیخ، مردی متّقی، زمان‌شناس و زاهد بود. ویژگی‌های برجسته او بسیار است. از جمله اینکه:
علامه سیدمحسن امین جبل‌عاملی در اعیان‌الشیعه درباره ایشان می‌نویسد:
در سال ۱۳۵۳ هجری وارد قم شدیم و مدتی در کنار ایشان اقامت کردیم. در مدرسه او، حدود ۹۰۰ طلبه مشغول تحصیل بودند. ریاست علمی کشور در آن زمان منحصر در او بود.
اموال حوزه از اقصی‌نقاط ایران برایش ارسال می‌شد و او آن‌ها را نزد تاجری امین سپرده و به‌وسیله او، شهریه طلاب را پرداخت می‌کرد؛ درحالی‌که برای خود تنها به‌اندازه نیاز، مقرری برمی‌داشت.
از عقل و درایت سرشارش همین‌بس که هنگام طرح مسائل فقهی، ابتدا تأمل می‌کرد و سپس سخن می‌گفت.
بنده مقاله‌ای مفصل درباره ایشان نگاشته‌ام؛ اما اکنون فقط خلاصه‌ای از آن را تقدیم کردم.
