معماری صد ساله کلام حوزه علمیه قم بررسی شد/ «نهضت بزرگ کلامی» در آستانه عصر طلایی

حوزه/تاریخ کلام حوزه علمیه قم، بر خلاف فقه که میراث نجف را احیا کرد، یک «جریان درون‌زا» است که «از صفر» تحول‌آفرینی کرده است.

و سپس در این نشست، حجت الاسلام والمسلمین محمدتقی سبحانی رئیس گروه علمی کلام دبیرخانه صدمین سال باز تاسیس و نویسنده مقاله، سیر یکصد ساله تطور دانش کلام در حوزه علمیه قم را تشریح کرد و با تفکیک دقیق مباحث به چهار دوره تاریخی، نقش محوری حوزه قم در ایجاد یک پارادایم فکری نوین در جهان اسلام را برجسته ساخت. وی تأکید کرد: این مسیر، بر خلاف برخی رشته‌ها، یک «جریان کاملاً درون‌زا» بوده که از نقطه صفر به «قله‌ای» دست یافته که تاکنون در تاریخ تشیع بی‌سابقه است.

دوره اول: دوره تأسیس (۱۳۰۱ تا ظهور چالش‌ها)

حجت‌الاسلام سبحانی آغاز تحول را با تأسیس حوزه قم توسط آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی در سال ۱۳۰۱ شمسی مرتبط دانست.

او وضعیت علمی کلام در بدو تأسیس را «بسیار ضعیف» توصیف نمود و بیان داشت: خلأ علمی باعث شد حوزه در برابر دو تهدید فکری اساسی جریان سکولار روشنفکری و جریان اصلاح دینی آسیب‌پذیر باشد. تلاش‌های آیت الله حائری، که شامل دعوت از اساتید کلامی خارج از قم بود، صرفاً برای «ضمانت» بقای بنیان‌های علمی صورت گرفت.

دوره دوم: کنشگری پاسخگو و مقابله با بحران‌های فکری

سخنران نشست گفت : در این مرحله، که با زعامت آیت‌الله بروجردی همزمان شد، حوزه قم ماهیت «کنشگرانه» پیدا کرد. این دوره شاهد دو موج بزرگ فکری بود که نیازمند پاسخ‌های عمیق کلامی بودند:

۱. چالش تجدیدنظرطلبی مذهبی: با محوریت دیدگاه‌های کسروی و شریعت سنگلجی، که اوج آن با انتشار کتاب اسرار هزار ساله حکمی‌زاده و پاسخ کوبنده امام خمینی (ره) متجلی شد.

۲.چالش مارکسیسم: نفوذ پررنگ حزب توده نیازمند مقابله نظری جدی بود.

وی خاطرنشان ساخت: واکنش‌ها شامل نقدهای مستدل بر مبانی مارکسیسم و پاسخ‌های نظری به نقد دین بود، هرچند که حوزه در برابر تبلیغات مسیحی فعال‌تر از بابیت و بهائیت برخورد کرد.

دوره سوم: دوران تعیین‌کننده: تولید زیرساخت‌ها (۱۳۴۰ تا ۱۳۵۷)

حجت الاسلام والمسلمین سبحانی تاکید کرد: دوره سوم، مقطعی «تعیین‌کننده» در تاریخ کلام قم محسوب می‌شود، زیرا زیرساخت‌های فکری برای تبدیل شدن به یک قدرت نظری مهیا شد.

وی بیان نمود که این دستاوردها از طریق سه مجرای اصلی محقق شد:

بسط نشر: انتشار اولین «نشریات علمی دینی» حوزه.

توسعه نهادی: تأسیس مراکزی نظیر مدرسه حقانی و دارالتبلیغ.

نهضت ترجمه: پاسخ به گفتمان‌های فکری غرب و جهان اسلام از طریق ترجمه آثار کلیدی (مانند پاسخ به اندیشه‌های اقبال لاهوری و سید قطب).

حجت الاسلام والمسلمین سبحانی در این دوره به شخصیت های تاثیرگذار کلامی اشاره کرد و گفت:، پنج شخصیت محوری علامه طباطبایی، شهید مطهری، مرحوم آیت‌الله صافی گلپایگانی، آیت‌الله مکارم شیرازی و آیت‌الله جعفر سبحانی به عنوان موتورهای محرک این تحول فکری شناخته می شوند.

دوره چهارم: نهضت بزرگ کلامی و نهادینه‌سازی پس از انقلاب (از ۱۳۵۷)

حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی این دوره را «نهضت بزرگ کلامی» نام‌گذاری کرد و اذعان داشت: این مرحله شامل تأسیس چند رکن اساسی در نهادینه‌سازی دانش کلام در قم است:

تدوین درسنامه‌ها: اولین کتاب درسی مدون کلامی در سال ۱۳۶۰ تدوین شد و نیاز به ساختار آموزشی رسمی مرتفع گردید.

رسمیت‌بخشی به مبانی: توجه گسترده به «روش‌شناسی کلام» و طرح مباحث «معرفت‌شناسی دینی» به عنوان سنگ بنای تحقیقات.

تأسیس رشته تخصصی کلام: اعلام شد که اولین مدرسه کلامی توسط آیت‌الله شیخ جعفر سبحانی تأسیس شد تا آموزش تخصصی کلام را به شکلی آکادمیک دنبال کند.

توسعه کلام شیعی: تأسیس رشته مستقل «امامت و مهدویت» به عنوان توسعه‌ای در کلام امامیه.

تکمیل ساختار دانش: راه‌اندازی رشته «تاریخ کلام» برای پر کردن یک خلاء مهم دانشی.

گسترش به حوزه‌های نوین: ورود رسمی مباحث چالش‌برانگیز «فلسفه دین و کلام جدید» به ساختار آموزشی.

نظام‌مندسازی رصد ادیان: درباره تأسیس و عملکرد رشته‌های «فرق، ادیان و مذاهب» گزارشی مختصر ارائه گردید.

تاریخ کلام حوزه قم برخلاف فقه، جریانی درون‌زا است

حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی بر این نکته پافشاری کرد که: تاریخ کلام حوزه قم، بر خلاف فقه که میراث نجف را احیا کرد، یک «جریان درون‌زا» است که «از صفر» تحول‌آفرینی کرده است.

وی با قاطعیت اظهار داشت: دانش کلام در قم به «قله‌ای» دست یافته است که در سایر مراکز تشیع و حتی بسیاری از مراکز علمی غیرشیعی، نمونه‌ای ندارد، و این دستاورد «نویدبخش نزدیکی به عصر طلایی کلام» مشابه دوران اوج علمی کلام در بغداد و حله است.