رشد و توسعه علوم حدیث در ۱۰۰ سال اخیر با گذشته قابل مقایسه نیست

به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه، حجت الاسلام و المسلمین سید کاظم طباطبایی در نشست «حدیث پژوهی در یکصد سال اخیر حوزه علمیه قم» از سلسله نشست‌های یکصدمین سال بازتاسیس حوزه علمیه قم با همکاری معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه برگزار شد، عنوان کرد: بازتاسیس حوزه علمیه قم در سال ۱۳۰۱ که به همت آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری صورت گرفت نقطه عطف و شایسته‌ای در تاریخ حدیث و معارف شیعه است.

وی با تاکید بر نقش حوزه علمیه قم در شکل گیری انقلاب اسلامی گفت: باز تاسیس حوزه علمیه قم در علوم و رشته های متعددی مانند تاریخ، سیره، اخلاق و.. اثر داشته و باعث رشد و تعالی آن‌ها در صد سال اخیر شده است اما در میان آن‌ها علوم حدیث بیشترین تحول را داشته، به گونه‌ای که با صد سال اخیر قابل مقایسه نیست.

پژوهشگر حدیث اظهار کرد: بعد از انقلاب اسلامی حدیث پژوهی و انتقال معارف اعم هم در داخل ایران برای فارسی زبانان و هم فراتر از جغرافیای ایران برای دیگر زبانان تغییر و تحول بسیار گوناگونی داشته است.

آموزش حدیث

وی با اشاره به تحول دانش حدیث زمینه‌های مختلف تصریح کرد: قبل از تاسیس حوزه علمیه قم، آموزش حدیث به صورت سنتی جریان داشته است اما بعد از تاسیس، این آموزش شکل تازه‌ای به خود گرفت. در این زمینه آیت الله بروجردی(ره) یکی از مهمترین افرادی هستند که هم از لحاظ تخصص وتبحر و هم احساسی که به احیای آثار گذشتگان داشتند، کارهای بسیار شایسته‌ای انجام دادند.

حجت الاسلام و المسلمین طباطبایی با بیان اینکه آموزش همگانی حدیث مرهون انقلاب اسلامی است، ادامه داد: بعد از انقلاب اسلامی آموزش های عمومی و فراگیر را شاهد هستیم و حدیث فقط در محیط حوزه و برای طلاب جریان نداشت بلکه به بیرون هم تسری پیدا کرد.

وی اضافه کرد: البته در این امر تاثیر رسانه ها و نویسندگان صاحب قلم را نمی توان انکار کرد اما فضای انقلاب و دفاع مقدس که وجود داشت احساس نیاز به معارف را بیشتر کرد. تاسیس موسسات حدیثی، پژوهشکده های حدیثی و دانشگاه قرآن حدیث نیز در این امر موثر بود.

پژوهشگر حدیث اضافه کرد: قبل از انقلاب اسلامی درس‌های حوزه علمیه در فقه و اصول و گاهی علوم عقلی و تفسیر خلاصه می‌شد اگرچه رویکردهای خاص مثل رویکرد علامه طباطبایی در آموزش های حدیثی به صورت خصوصی وجود داشت اما این رویکرد به صورت فراگیر نبود؛ اما بعد از انقلاب اسلامی کلاس‌های حدیث خوانی و حدیث پژوهی به صورت فراوان برگزار شد.

نگارش‌های حدیثی

حجت الاسلام و المسلمین طباطبایی عنوان کرد: بعد از آموزش ها، نگارش های حدیثی هم شدت گرفت و کتاب های حدیثی فراوانی هم ناظر به معارف حدیثی و هم علوم حدیثی نگاشته شد.

پژوهش حدیث

وی افزود: پژوهش حدیثی در حوزه علمیه و عالمان شیعی، پیشینه‌ای بیش از هزار ساله دارد و کتب اربعه و کافی از نمایندگان آن دوره است اما در دوره متأخر مجموعه این امر سامان دهی و به مخاطبان ارائه شده است.

به گفته حجت‌الاسلام‌ والمسلمین طباطبایی در دوره علامه مجلسی و پدرشان آغاز نگاشته های حدیثی به زبان فارسی را داریم اما گسترده نیست و معارف حدیثی بیشتر برای متخصصین و به زبان عربی است اما در صد سال اخیر نوشته های فارسی زیاد شده است.

پژوهش های اعتبار سنجی حدیثی

پژوهشگر حدیث اظهار کرد: در دوره اخیر رجالیان شایسته‌ای مانند آیت‌الله بروجردی(ره) داشتیم. آیت الله شبیری زنجانی هم به عنوان سر سلسله رجالیان معاصر جایگاه ویژه ای در حوزه علمیه دارند و نظرات صائب و پخته ای دارند.

وی ادامه داد: با توجه به رویکرد برنامه ‌های نرم افزاری مانند درایه النور می‌بینیم که این تفکر و بینش به مخاطبان فراوانی فراتر از مباحث درون حوزوی ارائه شده است یا افرادی مانند آیت الله مکارم شیرازی و آیت الله سبحانی، پژوهش های حدیثی جدیدی را برای عموم مردم سامان دادند که شرح نهج البلاغه از جمله آن‌ها است.

احیای متون حدیثی

حجت الاسلام و المسلمین طباطبایی بیان کرد: بعد از بازتاسیس حوزه علمیه مواجه با متون حدیثی بودیم که چندان مطابق با ضوابط علمی تصحیح و احیا نشده بود و از حدود سال های ۱۳۳۰ یک جهشی را در این کار می‌بینیم که تصحیح کتاب کافی و من لایحضر از جمله آن‌ها است.

وی اضافه کرد: بعد از انقلاب اسلامی با توجه به رویکرد بزرگان انقلاب که بزرگان حوزه علمیه محسوب می شدند احیای آثار حدیثی بسیار گسترده‌تر می‌شود و شمار فراوانی از آثار حدیثی پیشینیان به گونه ای شایسته توسط انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، موسسه آل بیت وابسته به آیت الله العظمی سیستانی، دفتر تبلیغات و موسسه دارالحدیث تصحیح و چاپ شده است که شاید تصحیح کتاب کافی که حدود ۱۵ سال پیش تصحیح و عرضه شد به عنوان سرآمد کارهای احیا و تصحیح مطرح باشد.

پژوهشگر حدیث افزود: مثلا در دوره قبل از انقلاب اسلامی تنها تصحیح مرحوم فیض الاسلام را از نهج البلاغه به عنوان یک تصحیح شیعی داریم و تصحیح های دیگر از علمای اهل تسنن است اما در سال های اخیر چند شرح و تصحیح خوب از نهج البلاغه فراهم آمده است.

وی گفت: در ۴۵ ساله بعد از انقلاب اسلامی بیش از ۲۰۰ کتاب حدیثی تصحیح شده و مطابق با معیارهای علمی منتشر شده، در حالی که قبل از تاسیس حوزه علمیه این گونه نبوده است، البته امکانات هم آن موقع کمتر بوده است.

دانشنامه نگاری حدیث

حجت الاسلام و المسلمین طباطبایی بیان کرد: دانشنامه نگاری حدیث به معنای این است که تمامی روایات ناظر به یک موضوع جمع آوری شود و در کنار هم قرار بگیرد و ایده کلی معرفت دینی به مخاطب القا کند.

وی اضافه کرد: در دوره های کهن دانشنامه نگاری بسیار مشکل بوده است اما در دوره اخیر با برنامه های نرم افزاری بسیار آسان تر شده است و تلاشی که انجام می‌دهیم در دانشنامه نگاری به نسبت کاری که پیشینیان مانند علامه مجلسی انجام می دادند که با بررسی نسخ خطی بوده است یک صدم تلاش آن ها هم نیست.

حجت الاسلام و المسلمین طباطبایی ادامه داد: کارها دانشنامه های حدیثی مبتنی بر معارف قرآن و حدیث در ابتدا توسط شاگردان مرحومه آیت الله العظمی بروجردی آغاز شد و افرادی که با ایشان کار می کردند با توجه به علاقه ایشان به مباحث حدیثی این کار را سامان دادند. بعد از انقلاب اسلامی آیت الله ری شهری بسیار در این زمینه تاثیر گذار بودند و با توجه به علاقه‌ای که به حدیث داشتند به صورت شخصی شروع کرد و بعد موسسه ای در این زمینه تاسیس کردند.

نگارش های مبتنی برعلوم حدیث

وی عنوان کرد: نگارش های مبتنی بر علوم حدیث یعنی نگارش های مبتنی بر دانش درایه، فقه الحدیث، اختلاف حدیث، مشکل الحدیث، نقل حدیث، تاریخ حدیث، منبع شناسی حدیث و… است. این دانش ها در یک محیط خلا شکل نمی گیرند یعنی ابتدا باید مجموعه مباحثی که در میان حوزویان مطرح شده است به یک بلوغ دانشی برسد و بعد تبدیل به نگاشته‌ای در آن حوزه شود

پژوهشگر حدیث گفت: در سال های اخیر نزدیک به پنجاه عنوان کتاب ناظر به دانش های حدیثی در حوزه علمیه قم و موسسات مرتبط که با آن منتشر شده است که با اقبال خوبی هم روبرو شدند. در چند دهه اخیر برخی از مباحث دانش های حدیثی نوشته، نقد و ارزیابی شدند، ارتقا پیدا کردند و ویرایش دوم و سوم آن‌ها هم منتشر شده است که نکته بسیار مهم و شایسته ای است.

وی تاکید کرد: این امر در یک محیط علمی پویا و شاداب می تواند پدیده بیاید که این محیط قبل از بازتاسیس حوزه علمیه قم وجود نداشته و قبل از انقلاب اسلامی نیز به این شادابی نبوده است.

پژوهش های بین رشته‌ای

حجت الاسلام و المسلمین طباطبایی با بیان اینکه قرآن و حدیث منبع معرفتی هستند، یادآور شد: دانش های دیگر مثل اخلاق، فقه، تفسیر و… و همچنین دانش هایی مثل علوم انسانی از دانش‌هایی هستند که می‌تواند در هر فرهنگی رشد و ارتقا پیدا کنند.

به گفته این محقق و پژوهشگر اگر کسی بتواند بین دانش های علوم انسانی یا دانش های خاص علوم اسلامی مثل فقه، اصول، تفسیر و منابع معرفتی مثل قرآن و حدیث یک ارتباط وثیق و دقیق برقرار کند هم به آن دانش کمک کرده است و هم استفاده از منابع و آموزه های دینی رو ارتقا بخشیده است.

وی افزود: مثلا روایتی که سال ها در منابع حدیثی اصیل بوده است و نگاه عادی به آن داشتند اما فردی آن را از منظر تربیتی و روانشناسی تحلیل می کند و می‌بینیم چه زاویه دید دقیقی در این آیه و روایت وجود دارد که از درون فطرت انسان است.

حجت الاسلام و المسلمین طباطبایی گفت: نکته‌ای که در پژوهش های بین رشته‌ای مهم است این که نظرات رقیب و بدیل هم زیاد است و از نظریات متفکران دیگر کشورها هم استفاده می شود اما همه این ها باید مبتنی بر منابع اصیل حوزوی و اسلامی باشد.

وی افزود: در سده اخیر نزدیک به ۴۰۰ حدیث پژوه در حوزه علمیه داریم که به صورت متمرکز به خاطر علاقه در زمینه حدیث پژوهی کار کردند که آیت الله بروجردی(ره) در صدر این افراد قرار دارند و شیخ عباس قمی نیز که به خاطر مفاتیح الجنان مشهور هست برای سفینه البحار تلاش فراوانی داشته است.

حجت الاسلام و المسلمین طباطبایی ادامه داد: امام خمینی (ره) افزون بر شخصیت فقهی، اصولی و فلسفی که داشتند یک حدیث پژوه قوی بودند برخی از کتاب‌هایی مثل جنود عقل و جهل و چهل حدیث که منتشر شده نشان دهنده تبحر و تخصص ویژه ایشان در حوزه حدیثی هست.

وی گفت: افرادی مثل مرحوم آیت الله ربانی شیرازی، آیت الله شبیری زنجانی، آیت الله مددی و مرحوم آیت الله محمدی ری شهری هم حدیث پژوهی را سامان دادند. افرادی مانند آیت الله مکارم شیرازی و آیت الله سبحانی کسانی هستند که افزون بر تخصصشان در فقه و اصول، حدیث پژوه هم هستند.

حجت الاسلام و المسلمین طباطبایی یادآور شد: یکی از ویژگی های متمایز آیت الله ری شهری این بود که علاوه بر تخصصش در حدیث پژوهی، توانست یک سیستمی راه اندازی کند و نیروی حدیث پژوه کارآمد و جوان تربیت کند.

وی تاکید کرد: حدیث پژوهی سال ۱۳۰۱ با حدیث پژوهی سال ۱۴۰۱ قابل مقایسه نیست؛ البته برخی از آن‌ها ناشی از ضرورت های زمانه مثل رشد تکنولوژی است اما رشد تکنولوژی در دیگر دانش‌ها این اثر را نداشته است.