به گزارش خبرگزاری حوزه، نقش حوزه علمیه و آیت‌الله کاشانی در نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران و حمایت مردمی، محوری و تعیین‌کننده بود. ایشان با بهره‌گیری از نفوذ معنوی و پایگاه اجتماعی خود، توانست با افشاگری علیه فساد اقتصادی و قراردادهای استعماری، جنبش ملی شدن نفت را از یک مطالبه نخبگانی به یک خواست عمومی تبدیل کند.
در تمام مراحلی که ملی شدن صنعت نفت طی شده، آیة الله کاشانی نقش محوری و رهبری داشته است.
وی با فشارهای سیاسی ای که به پشتوانه قوی مردمی خود داشت باعث میشد تا اولاً سایر طرفداران ملی شدن صنعت نفت ـ از مصدق و یارانش گرفته تا مردم عادی – از ادامه راه بازنمانند و استقامت ورزند و هم مخالفان ملی شدن صنعت نفت – چه رجال سیاسی داخلی و چه سفارت های بیگانه ـ عنان نهضت را به دست خود بپیچانند و جهت دهند.
* نقش آیت الله کاشانی در طرح ملی شدن نفت ایران
آیة الله کاشانی از تبیین مفاسد اقتصادی کارگزاران دولتی و وضعیت اسفبار اقتصادی جامعه شروع کرد و کم کم طرح ملی شدن صنعت نفت را مطرح کرد.
به عنوان مثال؛ وی در تاریخ ۱۳۲۶/۱۰/۱۹، در یک مجلس عزاداری که به مناسبت اربعین حسینی برگزار شده بود با گفتن مطالبی در خصوص وضعیت اسفبار اقتصاد از قبیل «وضع فعلی ما غیر عادی است مملکت رو به ویرانی می رود، ثروت مملکت را زمامداران ما می ربایند… متأسفانه تجارت مسلمانان به دست چند نفر یهودی اجنبی افتاده است»؛ مردم را به شدت نسبت به وضعیت اقتصاد مملکت و فساد اقتصادی زمامداران نفوذ یهودی ها و…. تحریک کرد.
پس از این تاریخ تا زمان واقعه ۱۳۲۷/۱۱/۱۵ که ناصر فخرآرایی (خبرنگار روزنامه پرچم اسلام) به سوی شاه تیراندازی کرد و به تبع آن آیة الله کاشانی به لبنان تبعید شد، به مناسبت های مختلف آیة الله کاشانی علیه دولت مفاسد ،اجتماعی کارگزاران فاسد و بیگانگان به افشاگری می پرداخت وی مجددا در تاریخ ۱۳۲۹/۳/۲۹ در حالی که غیابا از جانب مردم تهران به نمایندگی مجلس شانزدهم رأی آورده بود وارد ایران شد و مورد استقبال بی نظیری قرار گرفت.
وی کمی بعد بیانیه ای علیه قرارداد گس – گلشائیان صادر کرد که در آن آمده بود «نفت ایران متعلق به ملت ایران است و به هر ترتیبــی کـه بخـواهــد نسبت به آن رفتار میکند و قراردادی که با اکراه و اجبار تحمیل شود، هیچ نوع ارزش قضایی ندارد».
هفت روز پس از ورود آیة الله کاشانی به ایران منصور در تاریخ ۱۳۲۹/۴/۵ استعفا داد و رزم آرا روی کار آمد.
* بیانیه آیت الله کاشانی در محور ملی شدن صنعت نفت
آیة الله کاشانی در تاریخ های ۱۳۲۹/۱۰/۸ و ۱۳۲۹/۱۱/۶ میتینگهایی علیه رزم آرا که به این دلیل که ملت ایران شایستگی ساختن لولهنگ را هم ندارد، به شدت با ملی شدن صنعت نفت مخالف بود، برگزار کرد و در قطعنامه پایانی آنها از «ملی کردن صنعت نفت به عنوان یک خواسته عمومی» یاد کرد.
وی حتی طی بیانیه ای مبسوط بدین شرح صادر کرد
۱. کشورهای اسلامی دریافته اند که میراث غرب برای آنها چیزی جز بی دینی نفاق ،ظلم فساد فحشا و … نبوده است از این رو دیگر ادامه سلطه کشورهای غربی حکومت های نظامی و… بر جهان اسلام ممکن نیست.
۲. زعمای دینی به این نتیجه رسیده اند که باید نفت ایران ملی شود تا منافع آن به عموم مردم برسد. ملی کردن منافع کاری است که خود کشورهای اروپایی از جمله انگلیس برای بهره برداری بیشتر آنها به نفع شهروندانشان انجام میدهند.
۳. استعمارگران در برابر خواست ملی شدن صنعت نفت ما هیچ مقاومتی نمی توانند بکنند، همچنان که در برابر آزادی طلبی های هندوستان، پاکستان، برمه، مصر، ایرلند و…. دولت جبار انگلیس از ظلم و ستمکاری خود اضطراراً دست برداشته و دریافته که اگر به مظالم استعمار خود خاتمه ندهد نتایج وخیم آن مستقیماً عاید خود او خواهد شد».
۴. به نام سعادت ملت ایران و به منظور کمک به صلح جهانی، همه افراد مملکت بخواهند که صنعت نفت ایران در مناطق کشور بدون استثنا ملی اعلام شود و از آقایان نمایندگان وطن پرست، جز این انتظاری نیست که در وصول به این مقصود بذل وجود نمایند. محتوای این اعلامیه از جانب دکتر بقایی در قالب طرحی تقدیم به مجلس شد، اما چون دارای یازده امضا بود و به حد نصاب پانزده امضا نرسید، مطرح نشد.
* سرچشمه اکثر بدبختی های ایران، عمال انگلیس است
در ۱۳۲۹/۱۲/۱۶ خلیل طهماسبی از اعضای جمعیت فدائیان اسلام رزم آرا را ترور کرد و آیة الله کاشانی طی یک مصاحبه مطبوعاتی با دلمر خبرنگار روزنامه دیلی اکسپرس ضمن دفاع از قاتل رزم آرا در پاسخ به این سؤال که آیا این عمل ترور ادامه خواهد یافت؟»، اعلام کرد تا وقتی که خیانتکاری از طرف هیئت حاکمه ادامه داشته باشد کسانی در هیئت حاکمه بخواهند به نفع اجانب و به ضرر ملت ایران اقدام کنند ملت از تنبیه و مجازات خائنین قصور نخواهد ورزید.
آیة الله کاشانی در این مصاحبه در پاسخ به سؤال خبرنگار که «اگر اعلی حضرت شاهنشاه در اعمال رزم آرا با جانشینان او شرکت و دخالت داشته باشند، نسبت به ایشان چگونه قضاوت میکنید و چه خواهید کرد؟ به صورت دو پهلو و کلی جواب می دهد: «به طور کلی شاه در حکومت ملی مسئول نیست».
آیة الله کاشانی با این پاسخ خود، برخورد مشابه با برخورد رزم آرا را در خصوص شاه منتفی نمیداند.
وی در پاسخ به این سؤال که آیا در ضمن ملی شدن صنایع نفت جنوب، آن جناب موافقت دارند که مهندسین و کارمندان انگلیسی شرکت نفت برای استخراج نفت جنوب با ایرانیها همکاری کنند میگوید: «سرچشمه اکثر بدبختیهای ملت ایران از عمال شرکت نفت است که در شئون مختلف مملکت ما دخالتهای ناروا می کنند، من معتقدم اگر انگلیسی ها حاضر
شوند دو برابر آنچه از نفت ایران میبرند به ما بدهند، باز هم باید دست آنها از صنایع نفت ایران قطع شود.
ما با دولت انگلستان جنگ نداریم و اوضاع دنیا و موقعیت بین المللی هم به دولت انگلستان دیگر فرصت و اجازه نخواهد داد که کشتی های جنگی خود را به ایران بیاورد و مملکت ما را تهدید نماید.»
آیة الله کاشانی در خصوص ارجاع پرونده ایران به دیوان لاهه، امــری کــه بعــدهـا اتفاق افتاد می گوید:
مدتی است کاپیتولاسیون الغا شده است و اگر در داخل کشور ایران دعوا یا اختلافی میان خارجیان و ایرانیها پیشامد کند آن دعوا باید در محاکم ایرانی مطرح شود و مورد قضاوت قرار گیرد.
آنچه هم که در قرارداد ۱۹۳۳ آمده که در صورت دعوا، پرونده باید به دیوان لاهه ارجاع داده شود، به دلیل غیر قانونی بودن و تحمیلی بودن این قرارداد، (که هم صریح کلام امضا کننده آنکه الان رئیس مجلس سنا میباشد (تقی زاده) و هم اعترافات مکرر خود انگلیسیها در خصوص دیکتاتوری بودن رضاشاه بر این امر دلالت دارد) قابل اجرا نخواهد بود.
آیة الله کاشانی در پاسخ به این سؤال که چه مقدار کمونیسم برای ایران خطرناک است پاسخ میدهد:
«اگر خطر بلشویکی و کمونیزم هم متوجه مملکت ما بشود یا شده باشد، تقصیر انگلیسی هاست برای اینکه عمال شرکت نفت در انتخابات دخالت میکنند و در تعیین و انتخاب اعضا و رؤسای مؤثر ادارات دولتی و پستهای حساس دخالت دارند و از وزیران و زمامداران نفع طلب خائن حمایت میکنند و در نتیجه روز به روز تحمیل و فشار به طبقات زحمتکش و اصناف و بازرگانان شریف زیادتر می شود، فقر و فساد اخلاقی توسعه مییابد و فقر و فساد اخلاق هم زمینه را برای ایجاد رشد افکار و اعمال بلشویکی و کمونیستی مهیا و آماده میسازد.
در حقیقت، این مصاحبه آیة الله کاشانی، به ویژه حمایت قاطع وی از قاتل رزم آرا تیر خلاصی بود به سر شرکت نفت انگلیس و آخرین حلقه از سلسله عللی بود که منجر به ملی شدن صنعت نفت گردید.
* اگر آیت الله کاشانی نبود، نه نهضت ملی بود و نه مصدق
مقام معظم رهبری آیة الله خامنه ای در خصوص نقش آیة الله کاشانی در نهضت ملی شدن صنعت نفت می فرماید:
در مورد حادثه سی ام تیر باید عرض کنم که این حادثه مورد یک تحریف بزرگ تاریخی قرار گرفته است؛ روزی که در حقیقت باید روز کاشانی اسم پیدا می کرد و روز حضور فقاهت اسلام و حضور مظهریت دین و عواطف دینی در صحنه مبارزات سیاسی می بود، ماجرای نهضت ملی ایران را باید تقریباً وابسته به مرحوم آیة الله کاشانی دانست.
مردم که در ماجراهای مصدق و قبل از روی کار آمدن مصدق، اجتماعات بزرگی را تشکیل دادند، با یک انگیزه ای آمده بودند و آن انگیزه دینی بود.
اگر مرحوم آیة الله کاشانی را از نهضت ملی کنار می گذاشتیم، یقیناً چیزی به نام نهضت ملی در کشور ما به وجود نمی آمد.
اگر مرحوم آیة الله کاشانی نبود، اگر نمایندگان مرحوم آیة الله کاشانی در سال ۱۳۳۰ نبودند که آنها را به تمام شهرها یا اغلب شهرها میفرستاد، یقیناً این اجتماعات تشکیل نمی شدند. این نقش مرحوم آیة الله کاشانی بود.
اگر مرحوم کاشانی نبود، مصدق یک گوشه ای نشسته بود و در صحنه سیاست هم نبود و کاری هم به سیاست نداشت.
منبع: غرب شناسی علمای شیعه در تجربه ایران معاصر، ص ۵۰۱
