نشست ترجمه متون دینی در سده معاصر حوزه علمیه قم از سلسله نشست‌های یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم برگزار شد.
دکتر محمد مرادی در نشست ترجمه متون دینی در سده معاصر حوزه علمیه قم از سلسله نشست‌های یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم که به همت دبیرخانه یکصدمین سال بازتأسیس حوزه قم با همکاری معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه برگزار، عنوان کرد: در گذشته طلاب در حوزه های علمیه برای آشنایی با دین، آثار زبان عربی را می‌خواندند زیرا زبان دین عربی بوده است.
وی با بیان اینکه رواج فارسی نویسی به حدود ۵۰_ الی ۶۰ سال پیش به حوزه علمیه قم برمی‌گردد، ادامه داد: در گذشته سنت کتاب نویسی در حوزه های علمیه به زبان عربی بود و بسیاری از عالمان دینی وارد فارسی نویسی نمی شدند به دلیل اینکه متهم می شدند مثلا عربی بلد نیستند یا سواد زیادی ندارند اما در حوزه علمیه قم مجلاتی راه اندازی شد و به تدریج امر فارسی نویسی در میان طلبه های حوزه علمیه رواج پیدا کرد و این فارسی نویسی باعث شد افرادی به سمت ترجمه متون عربی بروند.
استاد دانشگاه افزود: در نیمه اول قرن معاصر یعنی از سال ۱۳۰۱ تا سال ۱۳۵۷ حدود ۶۰ مترجم طلبه و عالم دینی در حوزه علمیه شناسایی کردم که به طور میانگین هر مترجمی حدود سه تا چهار اثر ترجمه کرده است البته برخی تعداد آثار ترجمه شده بیشتر یا کمتری دارند، مثلا مرحوم کمره‌ای یا مرحوم خسروشاهی تقریبا حدود ۲۰ اثر ترجمه کردند.
وی با اشاره به اینکه آثار ترجمه شده در نیمه اول سده اخیر اغلب از زبان عربی به زبان فارسی بوده است، تصریح کرد: مرحوم معرفت، سید احمد اشکوری چندین کتاب از زبان فارسی به عربی ترجمه کرده است اما ترجمه از زبان فارسی به زبان عربی بسیار نادر بوده است اما از زبان عربی به زبان فارسی ترجمه های زیادی بوده است و از جمله این ترجمه ها ترجمه آثار مصری است.
مرادی اضافه کرد: ترجمه آثار مصری از شروع انقلاب اسلامی یا نهضت مرحوم امام (ره) آغاز میشود و بسیاری از طلبه های انقلابی و اجتماعی به سراغ ترجمه آثار اسلام سیاسی و اسلام اجتماعی رفتند که اغلب در مصر نوشته می شده است.
وی اظهار کرد: ترجمه دینی در حوزه علمیه اغلب بر محور قرآن و حدیث یا تفسیر قرآن شکل گرفته است و در آن دوران دو تفسیر مجمع البیان و المیزان ترجمه شدند.
استاد دانشگاه ادامه داد: در آن دوران اغلب کتاب هایی مانند نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، بخش اصول و فروع کافی؛ مفاتیح الجنان و کتاب هایی که خواننده بیشتری داشتند ترجمه می شدند و نسبت به ترجمه دیگر آثار یا رغبتی نبوده است یا مترجم ها لحاظ فنی امکان آن را نداشتند و یا تصور می کردند کتاب های فنی و علمی در حوزه های دینی تدوین میشود و به صورت دقیق به مباحثی مانند ادبیات، فلسفه، ریاضیات، عرفان و… می پردازد مورد نیاز خوانندگان فارسی زبان نیست.
وی یادآور شد: از مباحث مطرح شده نتیجه می گیریم در آن دوران دایره ترجمه بسیار محدود بوده است و هم افراد محدودی ترجمه می کردند و هم زبان ترجمه محدود به فارسی به عربی یا عربی به فارسی بوده است و فقط مرحوم سید مجتبی انصاری لاری به دلیل ارتباط با مرحوم امام موسی صدر و تشویق او چند سفر اروپایی که داشته است اقدام به ترجمه آثار فارسی به زبان های اروپایی کرده است.
مرادی گفت: مرحوم سید مجتبی انصاری لاری احساس کرد که افراد دیگر زبان‌ها نیز علاقه مند به این آثار هستند و نیاز به معارف دینی و مذهبی ما دارند به همین خاطر مؤسسه ترجمانی تأسیس کرد و مترجمین به ترجمه آثار پرداختند که مورد اقبال نیز قرار گرفت البته در آن دوران هیچ نهاد و یا موسسه پشتیبانی کننده مترجمین وجود نداشته است یعنی موسسه یا افرادی نبود که افرادی را برای ترجمه تربیت کند.
وی با بیان اینکه بعد از انقلاب اسلامی رویکرد کار تبلیغ، پژوهش، نگارش و ترجمه متحول شد، اظهار کرد: بر اساس مطالعاتی که داشتم حدود ۲۰ نهاد در حوزه علمیه قم نسبت به ترجمه متون دینی مبادرت کردند که اتفاق بزرگ و مهمی است.
استاد دانشگاه تصریح کرد: در بازه زمانی دوم، مخاطبان ترجمه گسترده شدند یعنی زبان مقصد متنوع شد و در حال حاضر به حدود ۱۵۰ زبان ترجمه صورت می گیرد که این کار اغلب از سوی نهادها و مؤسسات علمی وابسته به حوزه علمیه انجام میشود یعنی یا فارغ التحصیلان حوزه آن را تأسیس کردند یا از سوی حوزویان مدیریت می شود.
وی ادامه داد: زبان انگلیسی، اردو، اندونزیایی، مالایی، هندو، آلبانیایی، فرانسوی، اوکراینی، قزاقستانی، هووسایی، نیجری، تانزانیایی، تاجیک، افغانستانی، ترکی آذری و ترکی استانبولی، اویغوری، لهستانی صربستانی، ویتنامی، کامبوجی، گرجی از جمله این زبان ها است که نشان از تحول عمیقی صورت گرفته دارد.
این پژوهشگر با تأکید بر اینکه ارزیابی کیفیت کار و آثار و چگونگی بازخورد آن نیاز به بررسی و پژوهشی جدا دارد، بیان کرد: اگر چه حوزه علمیه برنامه ای برای تربیت مترجم متخصص دین نداشته است اما موسساتی که به سراع ترجمه رفتند طلبه های توانمندی را پیدا کردند که دین خوانده بودند و اصطلاحات دینی را می شناختند و می توانستند که متون دینی را کاملا بفهمند و به زبان دوم برگردانند.
عرصه های ترجمه
وی اظهار کرد: کتاب های حدیثی متعددی ترجمه شدند و می توان گفت که کتاب حدیثی قابل توجهی وجود ندارد که ترجمه نشده باشد و تقریبا همه آثار حدیثی تولید شده در دارالحدیث به زبان های مختلف ترجمه شده است. البته آثار بزرگی مانند مسائل شیعه، جامعه احادیث شیعه یا بحار الانوار به خاطر حجم زیادی که دارند به دلیل هزنیه بسیار امکان ترجمه کاملشان نیست.
مرادی اضافه کرد: موضوع فقه، اصول، حقوق، اخلاق، تربیت، عرفان و ادعیه، کلام و عقیده، فلسفه و عرفان، ادبیات و شعر، اجتماعیات، آیین و رسوم (مناسک اجتماعی)، سیاست، اقتصاد و امور مالی، طب و پزشکی، تراجم و شرح احوالات بزرگان تاریخ اسلامی یا بزرگان حوزه های علوم دینی از جمله موضوعات ترجمه است که نشان می دهند عرصه گسترده ای را در دید جهانیان قرار دادیم و چقدر میراث فکری و تمدنی برای عرضه داریم.
مراکز ترجمه
وی با بیان مراکز ترجمه ای به دو بخش خصوصی و حاکمیتی (حوزوی) تقسیم می شوند، اضافه کرد: بخش خصوصی متأسفانه کوچک است. محمدتقی انصاری از جمله افرادی است که از دهه ۵۰ در بخش خصوصی فعال است و در این زمینه بسیار موفق عمل کرده است. اندیشه اشراق در حوزه زبان اسپانیولی و انتشارات جمال در زمینه کودک دو موسسه خصوصی دیگر هستند که در این زمینه موفق کار کردند.
نهادهای حوزوی ترجمه
استاد دانشگاه گفت: جامعة المصطفی که یک نهاد آموزشی و پژوهشی است که در بسیاری از کشور های نیز مراکزی را دارد از جمله مراکز حوزوی است درعرصه ترجمه نیز فعال است و بر اساس آماری که در وب سایت این نهاد آموزشی و پژوهشی آمده است حدود ۱۳۰۰ کتاب پژوهشی منتشر شده است که ۵۴۵ کتاب آموزشی و ۷۶ کتاب دوره ای دارند و ۸۵۰ کتاب نیز ترجمه کردند.
وی افزود: مجمع جهانی اهل بیت (ع) نیز یکی از پرکارترین نهاده های ترجمه دین در حوزه علمیه قم است که حدود ۱۵۰۰ کتاب در زمینه ها و رده های گوناگون کودکان، زنان، دانشگاهیان و… ترجمه کرده است و جامعه هدف وسیعی را دارد و به ۲۷ زبان آسیایی، ۹ زبان آفریقایی و ۲۰ زبان اروپایی (آلبانیایی، آلمانی، اسپانیولی، اسپانیولی، انگلیسی، ایتالیایی، بلغاری، بوسنایی، پرتغالی، دانمارکی، روسی، سوئدی، فرانسوی، فنلاندی، گرجی، لهستانی، نروژی) ترجمه کرده است.
مرادی با بیان اینکه مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی که بیشتر درصدد تولید اندیشه های تقریری است و در این زمینه نیز ۲۹ اثر را ترجمه کردند، اضافه کرد: مرکز ترجمان وحی به صورت ویژه به ترجمه قرآن می پردازد و ترجمه های قرآن از کل دنیا را جمع آوری کردند که یک کتابخانه غنی است.
وی با تأکید بر اینکه کار این مرکز فقط ترجمه قرآن به زبان های مختلف است، گفت: تاکنون به ۱۵ زبان غیر فارسی و غیر عربی قرآن را ترجمه کردند که از جمله آن‌ها اسپانیولی، اردو، انگلیسی، اوگاندایی، پشتو، ترکی استانبولی و آذربایجانی و عراقی، چینی، روسی، ژاپنی، فرانسوی و گرجی است.
این پژوهشگر عنوان کرد: واحد ترجمه مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث نیز تا کنون ۷۰ اثر دارالحدیث را به زبان های مختلف ترجمه کرده است که اکثر آن‌ها آثار حدیثی یا دانشنامه ای است که از جمله آن‌ها دانشنامه امام حسین (ع)، دانشنامه امام علیه السلام، دانشنامه امام مهدی (عج) و دانشنامه قرآن حدیث است که برخی به یک زبان و برخی به چند زبان ترجمه شدند.
وی با بیان اینکه پژوهشگاه علوم فرهنگ اسلامی تاکنون بیش از ۵۰ اثر پژوهشی را ترجمه کرده است، اضافه کرد: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی نیز طبق گزارشی که منتشر کرده هشت اثر را تاکنون ترجمه کرده است.
مرادی ادامه داد: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) نیز ۲۸ ترجمه گوناگون دارد. که این آثار در زمینه روانشناسی، جامعه شناسی، کیهان شناسی، فلسفه و عرفان، تربیت و اقتصاد است.
وی با بیان اینکه تقریبا همه آثار مرحوم آیت الله مصباح یزدی ترجمه شده است، عنوان کرد: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه نیز بیش از ۱۰۰ اثر را به زبان های انگلیسی، عربی، فرانسوی، بوسنیایی، اردو، ترکی آذری و استانبولی، روسی، آلمانی، چینی، اسپانیولی و… ترجمه کرده است.
استاد دانشگاه با اشاره به اینکه دبیرخانه گفتمان انقلاب اسلامی از دیگر موسساتی است که به کار ترجمه مشغول است، بیان کرد: در لبنان نیز مرکزی به نام مرکز «مرکز الحضاره لتنمیه الفکر الإسلامی» تاسیس شده است تا آثار اندیشمندان مسلمان را از زبان فارسی به زبان عربی ترجمه کند و می‌توان بیان کرد که هدف گذاری این مرکز این است که میراث تمدنی ایران در حوزه اندیشه را به زبان عربی ترجمه کنند.
وی با بیان اینکه برخی از از آثار توسط چند مؤسسه ترجمه شده است و همپوشانی وجود دارد، گفت: در سده اخیر از نقطه ای نزدیک به صفر شروع کردیم در حال حاضر به لحاظ زبان ترجمه، آثار ترجمه شده، موضوعات گوناگون دامنه ای گسترده در ترجمه داریم و امیدوار هستم که در تجربیات اندوخته شده یک بازنگری و تحلیلی صورت بگیرد و با برنامه ریزی در این زمینه قدم برداشته شود.
مرادی یادآور شد: در این زمینه باید برنامه ریزی شود تا ببینیم نیاز است که چه اثری در کجا و با چه ویژگی باید ترجمه شود همچنین باید نسبت به نگاه انحصارگرایانه به حوزه ترجمه در مؤسسات بازنگری صورت بگیرد.