حجت الاسلام و المسلمین محمدتقی سبحانی در نشست «تطور دانش کلام در حوزه علمیه قم در سده اخیر» از سلسله نشست‌های یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم که به همت دبیرخانه یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم و با همکاری معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه برگزار شد، عنوان کرد: با ورود مرحوم شیخ عبدالکریم حائری در سال ۱۳۰۱ (۱۳۴۰ ه.ق) به قم، حوزه علمیه قم مجدد آغاز به کار کرد و در عرصه های مختلف تطوراتی را طی کرد به طوری که شهرت آن به سایر کشورها رسید.
وی با بیان اینکه در حوزه علمیه معاصر قم از منظر کلام به چهار بخش تاسیس دانش کلام، خیزش، گسترش و نهاد سازی دانش کلام تقسیم می‌شود، تصریح کرد: دوره شکل گیری دانش کلام و اندیشه های کلامی از زمان مرحوم شیخ عبدالکریم حائری در قم آغاز می‌شود و ایشان با اقداماتی که انجام داد زمینه های شکل گیری این دانش را در حوزه قم فراهم کرد.
استاد حوزه در رابطه با پیشینه دانش کلام در حوزه علمیه قم گفت: حوزه علمیه از قرن دوم یعنی از عصر امامت امام صادق (ع) پایه گذاری شد. وقتی بزرگان اشعری از کوفه به قم هجرت کردند به تدریج گرایش های اهل بیتی (ع) و شیعه آغاز شد. زکریا بن آدم و زکریا بن ادریس از جمله بزرگان مدفون در قبرستان شیخان هستند که از نسل پایه گذاران حوزه علمیه تشیع در قم بودند.
رئیس بنیاد بین المللی امامت با بیان اینکه در از قرن دوم تا پنجم حوزه علمیه‌ای که بر محور احادیث اهل بیت علیهم السلام شکل گرفته بود پر رونق بود، اظهار کرد: حدود صد سال قبل از ورود مرحوم آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری به قم، مرحوم میرزای قمی حوزه ای را در قم پایه گذاری کرد و شاگردانی را پرورش داد، اما به خاطر اینکه شرایط مساعد نبود حوزه علمیه دوباره به دوران پیش از میرزای قمی بر گشت.
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی ادامه داد: زمان ورود حاج شیخ عبدالکریم به قم حوزه علمیه پرباری نداشتیم و دانشمندان حوزه علوم عقلی مانند مرحوم محمد حسن نادی قمی، میرزا محمد حسین قریب گرگانی، مرحوم میرزا علی اکبر حکمی یزدی و میرزا جواد ملکی تبریزی در قم حضور داشتند، اما حوزه درسی کلامی و علوم عقلی زیادی به عهده نداشتند، زیرا شاگردان زیادی هم وجود نداشت؛ اما با ورود مرحوم شیخ عبدالکریم حائری شرایط تغییر کرد.
وی افزود: ورود حاج شیخ عبدالکریم به قم مقارن با یکی از سخت ترین دوران های سیاسی روحانیت و تشیع در ایران یعنی هم زمان آخرین بقایای نهضت مشروطه و آغاز کودتای رضاخانی بود به همین خاطر حاج شیخ فرصت بسیار محدودی برای احیای روحانیت در حوزه قم و ایران داشت، اما ایشان با سیره و منشی که داشت تلاش کرد که کمترین حساسیت را برای حکومت رضاخان فراهم کند تا بتواند حوزه و روحانیت را در این جا پایه گذاری کند به همین خاطر اهتمام اصلی را به حوزه فقه قرار داد.
استاد حوزه علمیه قم با اشاره به دغدغه و حساسیت‌های آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری(ره) در مسائل کلامی و اعتقادی گفت: یکی از کارهای مرحوم حاج شیخ دعوت از بزرگان به این شهر بود تا آموزش های کلامی را به عهده بگیرند.
رئیس بنیاد بین المللی امامت اضافه کرد: جریان روشن فکری عصر مشروطه که تلاش می‌کرد اندیشه های غربی و مدرن را به سرعت وارد جامعه ایران کند و جریان اصلاح دینی دو عامل بسیار مهم در رشد و گسترش اندیشه های کلامی در ایران هستند که سبب شد دغدغه مرحوم حاج شیخ عبدالکریم و عالمان حوزه قم برانگیخته شود.
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی تصریح کرد: گروه اول روشنفکرانه مشروطه هستند که دیدگاه های مختلفی دارند که از جمله آن‌ها آخوندزاده، طالب اف و میرزا ملک خان کرمانی کسانی هستند که تلاش می‌کردند تفکر غربی را وارد کنند و گرایش ها و تفسیرهایی از دین ارائه بدهند که با فکر مدرنیته همراه باشد.
وی در رابطه با جریان اصلاح دینی بیان کرد: افرادی از درون روحانیت و دانش آموختگان حوزه قم و حوزه های دیگر مثل نجف، اصفهان و تهران به سوی تجدید نظرطلبی ها در حوزه تشیع برآمدند که عمد آن‌ها تحت تاثیر دو جریان وهابیت و بابیت ازلی تلاش می کردند که مولفه های فکر شیعه را مورد نقادی قرار بدهند.
استاد حوزه ادامه داد: بزرگترین افراد این نهضت حاج شیخ هادی نجم آبادی، سید اسدالله خرقانی و شریعت سنگلجی هستند. این اندیشه ها و آثارش در بدو ورود مرحوم شیخ عبدالکریم حائری به قم در سطح ایران شیوع پیدا کرده بود.
وی یادآور شد: این دو جریان در محیط ایران بسیار موثر واقع می‌شود و جریان هایی را در درون نسل جوان و تحصیل کرده‌ها ایجاد می کند که سبب می شود مرحوم حاج شیخ عبدالکریم و همراهان ایشان واکنش هایی را نشان بدهند. مرحوم سید صدرالدین صدر از جمله شخصیت های مهمی است که در این دوره تاریخی عکس العمل نشان داد و به نوعی مسائل کلامی و اعتقادی را عهده داری کرد. رساله هایی در نقد جریان های فوق، کتاب مهدی منتظر با موضوع ردی بر جریانات انحرافی و رساله‌ای در رابطه با مسئله تحریف قرآن از جمله آثار ایشان است.
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی با اشاره به اینکه نقش ایشان در تشویق طلاب به سمت بحث های اعتقادی بسیار مهم بوده است، گفت: مرحوم رفیعی قزوینی از جمله شخصیت هایی است که در نقد جریان های فکری معاصر کتاب‌ها و رساله های دارند همچنین مرحوم شاه آبادی بزرگ نیز در ترویج اندیشه های الهیاتی و عقلی در قم موثر بودند.
رئیس انجمن علمی امامت حوزه علمیه قم یادآور شد: دوره اول از ورود مرحوم حاج شیخ عبدالکریم به قم آغاز شد و تا زمان وفات مرحوم آیت الله بروجردی ادامه داشت. در این دوره اندیشه های کلامی به صورت خاص وجود ندارد و افکار و اندیشه هایی که ارائه می‌شود بیشتر جنبه انتقادی دارد و در رد و پاسخ گویی به مکتب های و جریان های معاصر است. در این دوره بیشتر تلاش شده است در بدنه حوزه حساسیت ایجاد شود تا طلاب جوان و کسانی است که توان ورود در عرصه های کلامی دارند، وارد شوند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی در پایان عنوان کرد: در دوره دوم به تدریج جریان های کلامی در حوزه علمیه شکل می گیرد و یک خیزش علمی کلامی ایجاد می‌شود.